Skírnir - 01.04.2006, Blaðsíða 160

158
ATLI HARÐARSON
SKÍRNIR
Þessi hugmynd um tengsl sjálfsniðurlægingar við hroka er ekki
nýjung hjá Spinoza. Hún kemur t.d. fyrir hjá Bernharði af Clair-
vaux þar sem hann talar um hroka og sýndarmennsku þeirra sem
keppast við að skara fram úr öðrum í að auðmýkja sjálfa sig.25
Hins vegar víkur Spinoza frá hefðinni þegar hann eignar styrk-
leika, sjálfsánægju og stolti ýmsa kosti sem kristin hefð tengdi við
auðmýkt.26
Víðar í siðfræði Spinoza er hefðbundnu trúarlegu siðferði snú-
ið á hvolf, t.d. þar sem bann við saklausri gleði, hlátri og lífsnautn-
um er tengt við illúðuga og ófyrirleitna hjátrú27 og þar sem með-
aumkun, auðmýkt og iðrun er lýst sem löstum en ekki kostum 28
Rúmlega tvö hundruð árum seinna hélt Þjóðverjinn Friedrich
Nietzsche (1844-1900) svo áfram þessu verki sem Spinoza byrjaði
á, að umturna gildum kristinna Vesturlandabúa. í millitíðinni
hafði Skotinn David Hume sett fram siðfræði sem byggðist alger-
lega á veraldlegum og vísindalegum skilningi á sálarlífi manna og
samfélagsgerð.
Hume hafði lítið álit á auðmýkt og ef eitthvað er gekk hann
skrefi lengra en Spinoza í að vefengja kosti hennar því hann taldi
illskárra að menn hefðu helst til mikið sjálfsálit en of lítið. Hume
lagði áherslu á að það væri lofsvert að meta sjálfan sig mikils hefði
maður góða kosti til að bera.29 Menn skyldu þó forðast að tjá mik-
ið sjálfsálit með mjög opinskáum hætti. I siðuðu samfélagi eru
kurteisisreglur sem stuðla að góðum samskiptum og þær setja því
skorður hvað mönnum leyfist að ganga langt í sjálfshóli. Þar sem
menn hneigjast til að ofmeta sjálfa sig er vani að vinna gegn þessu
með því að fordæma sjálfshól og hvetja til lítillætis. En enginn sem
þekkir mannlífið ætlast í raun og veru til þess að auðmýktin sé
nema rétt á ytra borði eða að menn séu fyllilega einlægir þegar þeir
láta sem minnst yfir eigin ágæti. Sannir heiðursmenn hafa til að
25 Bernard 2001, bls. 68 o.áfr.
26 Sjá t.d. IV P73 Scholium. Spinoza 1982, bls. 196.
27 IV P45 Scholium. Spinoza 1982, bls. 181.
28 IV P50, P53 og P54. Spinoza 1982, bls. 182-85.
29 Það sem hér er haft eftir Hume byggist á því sem hann segir í Treatise III:ii.
Hume 1978, bls. 596-98.