Skírnir - 01.04.2006, Blaðsíða 223
ÁRNI BERGMANN
Ef einhver glóra væri í heiminum
Jón Kalman Stefánsson:
Sumarljós, og svo kemur nóttin.
Bjartur 2005.
Þegar Jón Kalman Stefánsson hafði sent frá sér þrjár ljóðabækur lét
hann á þrykk ganga sagnabók sem heitir Skurðir í rigningu (1996). Þar er
lítill þáttur lagður í munn pilti sem hefur tekið út nægan þroska til að vita
að sá sem segir frá á ekki að endursegja það sem augað sér, það er væn-
legra miklu að stækka heiminn þótt ýkjur vilji sumir kalla — slíkt viðhorf
er uppreisn gegn þeim fábreytileika sem hreppir sveitina hans í fjötra og
gegn þeim doða sem var „yfir öllu landinu, jafnvel öllum heiminum." Því
snýr hann baki við fræðavisku ýmislegri til að gefa hugsun sinni það frelsi
sem börn eiga: „Ég leit út um gluggann og viskan mín svokölluð hjaðn-
aði eins og púkinn á fjósbitanum og heimurinn tók að stækka á ný. Dyr
birtust í veggjum, spurning í svari, undrun í hversdagsleikanum" (41).
Eftir á að hyggja er freistandi að lesa þennan stutta þátt sem einskon-
ar stefnuskrá sem Jón Kalman hefur síðan geymt bak við augun og er
hans sjálfs með ótvíræðum hætti, eins þótt rekja megi rætur hennar langt
aftur í rómantískan tíma. En þá tóku skáld, eins og menn muna, á rás rak-
leitt burt frá hvunndagsleikanum, þá gat hver sá sem tók „veraldarvisku"
fram yfir skáldlegt hugarflug orðið að mannkríli í glerflösku lágkúrunn-
ar og það sem verra var: sá hinn sami vissi ekki að hann var fangi (E.T.A.
Hoffman: Der goldne Topf). Tímar kallast á, ekkert er alveg nýtt, allt er
með einhverjum hætti nýtt — og þá það hve langt Jón Kalman hefur
gengið — og náð — í því að leita að og finna „undrun í hversdagsleikan-
um“ í verkum sínum og skapa ljóðræna skáldsögu, frásagnarljóð.
Vettvangur verðlaunaskáldsögu Jóns Kalmans Sumarljós, og svo kem-
ur nóttin er lítið pláss, þar búa 400 sálir. Oft er það þorpið sjálft sem hef-
ur orðið, eða „við“ sem þar búum, og þessi rödd tekur sér drjúgt frelsi í
umgengni við tímann og er að auki að segja margar sögur, fitja upp á nýj-
um í þeirri sögu miðri sem auga er haft á þá stundina, hleypa að nýjum
manneskjum sem enginn veit hvort eignast stærri sögu síðar eða detta út
aftur — enda er það tekið fram að „við náum [...] aldrei utan um heila
sögu“ (143), sögum lýkur aldrei, við erum sífellt að raða saman brotum
eins og hópur þorpsbúa sem masar og þrasar yfir kaffi í sjoppunni. Eins
og í mörgum þorpssögum er öðru hvoru sleginn sá tónn að hér gerist ekk-
ert, við erum fá, veturinn tíðindalítill, við erum síþvaðrandi um einskis-
Skímir, 180. ár (vor 2006)