Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Qupperneq 84

um hann hafa verið skiptar skoðanir. Meðal elstu vísbendinga um tví -
hljóð un eru rithættir á borð við „ei“ fyrir é, sem lengi var talið að kæmu
fyrst fyrir í handriti frá lokum 13. aldar, og gerði Hreinn Benediktsson
ráð fyrir því að breytingin hefði hafist um það leyti (1959:298–9, 1977:
29). Aðrir fræðimenn nefna yngri tímaskeið; Oskar Bandle taldi heim ildir
sýna að tvíhljóðun ó og á hefði byrjað í síðasta lagi á 15. öld og tví hljóð un
æ í síðasta lagi á 14. öld (1956:34–6). Í yngri yfirlitsritum er ekki alltaf rætt
um aldur tvíhljóðunar (Stefán Karlsson 1989:8 og Kristján Árna son 2005:
332) en þar sem það er gert virðast menn almennt hallir undir að hún hafi
hafist á 14. öld (Skomedal 1969:138, Küspert 1988:185 og Schulte 2002:
888).
Nýlega hefur Jón Axel Harðarson vakið athygli á dæmum um „ei“
fyrir é í handriti frá því snemma á 13. öld (2001:53, 2004:205). Þessar vís-
bendingar um að tvíhljóðun sé eldri en talið hefur verið urðu mér tilefni
til þess að kanna hvort í fornum handritum (þ.e.a.s. lýsingum á staf setn -
ingu og stafréttum útgáfum þeirra) reyndust fleiri vísbendingar af þessu
tagi. Athugunin skilaði talsverðum fjölda dæma sem benda til þess að
fram mæltu sérhljóðin é og æ hafi tvíhljóðast þegar um eða fyrir 1200.
Ekki fundust svo gamlar heimildir um tvíhljóðun uppmæltu hljóðanna ó
og á og sennilega er breyting þeirra nokkru yngri.
Björn K. Þórólfsson hélt því fram að tvíhljóðun æ hefði ekki getað náð
mikilli útbreiðslu fyrr en eftir miðja 16. öld vegna þess að rím é : æ, sem
bæri vitni um einhljóðsframburð æ, væri algengt í öllum kveðskap fram að
þeim tíma (1925:xviii, sjá dæmi í 5. kafla). Raunin er hins vegar sú að
Björn ofmat stórlega tíðni rímsins, sem enn fremur er óvíst að endur-
spegli óbreytt æ heldur virðist önnur skýring á rími é : æ mun fýsilegri (sjá
5. kafla).
Skipan efnis er svo háttað: Í 2. kafla er yfirlit um sérhljóðakerfi forn-
máls og helstu breytingar þess fram til um 1300, með áherslu á þætti er
skipta máli í sambandi við tvíhljóðun. Í 3. kafla er farið yfir heimildir um
aldur tvíhljóðunar, bæði þær sem hingað til hefur verið horft til við tíma-
setningu breytingarinnar og aðrar sem í þessu samhengi eru nýjar. Í 4.
kafla er fjallað um nokkur vandasöm atriði í sögu íslenskrar stafsetningar
sem virðist hægt að skýra sé gengið út frá því að tvíhljóðun sé jafngömul
og hér er gert ráð fyrir. Í 5. kafla er fjallað um rím é : æ og í 6. kafla eru
helstu niðurstöður teknar saman.
Aðalsteinn Hákonarson84