Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 90

upprunalegt stutt e hefur einnig í mörgum tilvikum orðið að [jɛ]. Því er
gjarnan haldið fram að þar sem é [jɛ] nútímamáls samsvarar forn-
íslensku e hafi stutta hljóðið „lengst og síðar tekið sömu breytingum
sem upprunalegt é“ (Björn K. Þórólfsson 1929a:232).10 Nýleg athugun
Hauks Þor geirs sonar (2009) á vitnisburði kveðskapar sýndi hins vegar
að þetta fær ekki staðist, í öllu falli ekki sem almenn skýring. Í nokkuð
stóru safni kveðskapar frá því eftir 1200 og fram að hljóðdvalarbreyt-
ingu fann Haukur um 60 dæmi um orðin heðan, Heðinn, sneri, eta og
herað (öll hafa é í nútímaíslensku en við hlið éta og snéri eru einnig til
eta og sneri) í stöðu þar sem hrynjandi gefur vísbend ingu um þunga
áhersluatkvæðisins. Í öllum tilvikum virðist það hafa verið létt, þ.e. sér-
hljóð þess stutt.
Í ljósi þessa er sennilegt að fyrir hljóðdvalarbreytinguna hafi verið
greint á milli stutts [jɛ] < e og langs [jɛː] < é. Líkt og í tilviki „ie“ fyrir é
koma elstu dæmi um ritun „ie“ fyrir upphaflegt e fyrir í handritum frá
13. öld (sjá Björn K. Þórólfsson 1929a:234).11 Ólíklegt virðist að bæði
hljóða samböndin eigi upptök sín í einu tvíhljóðunarferli; tvíhljóðun
langs é ([eː] > [e] > [jɛː]) skýrir með öðrum orðum ekki hvernig [jɛ] varð
til úr stuttu e. Ekki er óþekkt að stutt sérhljóð sæti tvíhljóðun en það er
sjaldgæfara en í tilviki langra sérhljóða og sennilega er eðli tvíhljóðunar
ólíkt eftir því hvort um er að ræða stutt eða löng sérhljóð. Mér er ekki
kunnugt um dæmi þess úr öðrum tungumálum að stutt og löng sérhljóð
hafi tvíhljóðast í sömu breytingu. Ef ein og sama hljóðbreytingin bjó að
baki bæði [jɛ] < e og [jɛː] < é hefur lengd ekki skipt máli og hugsanlegt
að eitthvað annað en tvíhljóðun hafi átt sér stað, ef til vill eins konar j-
innskot eins og stundum hefur verið gert ráð fyrir (sjá nmgr. 10 og Finn
Jónsson 1925:85). Ekki er þó útilokað að um aðskildar breytingar sé að
ræða og er rétt að hafa í huga þann mun sem fólginn er í því að í lang-
flestum tilvikum hefur langt forníslenskt é orðið [jɛ] í nútímamáli (reglu-
lega undantekningu mynda orð er hófust á hvé- í fornmáli, sbr. hvél, hvé,
hvénær, en nísl. hvel, hve, hvenær, Bandle 1956:48), en stutt forníslenskt e
sam svarar oftast e [ɛ] í nútímamáli en aðeins stundum [jɛ]. Vel getur
Aðalsteinn Hákonarson90
10 Ekki gera þó allir ráð fyrir lengingu upphaflegs stutts e alls staðar þar sem það sam-
svarar é [jɛ] í nútímamáli. Til að mynda taldi Bandle að e hefði sætt lengingu í sumum til-
vikum, en skýrði önnur sem afleiðingu [j]-innskots eða áhrifsbreytinga (1956:49–51).
11 Meðal allra elstu dæma (í handritum frá því á fyrri hluta 13. aldar) er „ie“ raunar
oftar ritað fyrir upphaflegt stutt e en langt é. Í heild eru dæmin þó mjög fá svo að óvíst er
að þetta hafi nokkra þýðingu (sjá Björn K. Þórólfsson 1929a:234).