Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 99

(4)a. Húnninn gjörir með heift og æði hlaupa að Gretti,34
höggið þegar með hrammnum setti,
hinn í móti sverðið rétti. (Grettisrímur 7.24, Rs 1:87)
b. Bræður skæðir börðust vel,
bjóðast úlfi verðar,
ýtar nýta unda þél,
allar spilltust gerðar. (Sturlaugsrímur 6.16, Rs 1:498)
Að mati Björns sýnir þetta (1925:xi):
að á stuttu og löngu a, i, o, u, hefur verið meiri munur en á e, é, og kemur
það ágætlega heim við nútíðarmálið. Núverandi hljóðgildi á vafalaust rót sína
að rekja til þessa munar.
Í 2. kafla var því haldið fram að vegna breytinga á hljóðgildi hefðu pör
langra og stuttra sérhljóða með sama hljóðgildi verið úr sögunni þegar í
kring um 1300. En frá þessu eru undantekningar. Síðari hluti hljóða -
sambands ins [jɛː] < é, sem virðist hafa náð talsverðri útbreiðslu þegar á 14.
öld, hafði að öllum líkindum nokkurn veginn sama hljóðgildi og gamalt
stutt e [ɛ] eftir lækkun þess úr [e]. Við hljóðdvalarbreytinguna féllu þessi
hljóð saman og ríma í nútímamáli, sbr. t.d. létu : metu og él : sel.35 Önnur
pör sérhljóða, þar á meðal á ~ a og ó ~ o, héldust hins vegar aðgreind þrátt
fyrir samfall lengdar.
Þar sem þessi nýlunda, að ríma saman upprunalega löng og stutt hljóð,
nær eingöngu til parsins é ~ e, en ekki til að mynda á ~ a eða ó ~ o, telur
Björn að hljóðgildi síðari paranna hafi verið orðið ólíkt á tíma elstu dæma
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 99
34 Grettisrímur eru aðeins varðveittar í Kollsbók (handriti frá um 1480–90, Ólaf ur
Halldórsson 1968:xxxvi). Þar er ritað „hunínn“ fyrir húnninn 112v12. Í fljótu bragði virð ist
sennilegast að sakir kæruleysis hafi skrifari ekki hugað að muninum á einföldu og tvö földu
n-i í fyrra atkvæðinu. En Haukur Þorgeirsson hefur bent mér á vísbendingar, t.d. úr kveð -
skap, um að á 15. og 16. öld hafi mynd nefnifalls eintölu nafnorða eins og þjónn og sveinn
verið fallin saman við þolfallið í máli sumra, sbr. t.d. rímin tón (þf.) : þjón (nf.) og þjón (nf.)
: frón (þf.) úr Lárentíusdikt (er. 45 og 58, ÍM 2:373–4) og svein (nf.) : bein úr Lokr um (3.19,
Rs 1:303). Í Grettisrímum sjálfum rímar á einum stað nefnifall ein tölu karl kyns af lýsing-
arorðinu vænn við bæn, sbr. vísuorðið þegninn væn fyrir Þorfinns bæn (8.7, Rs 1:92, stafsetn-
ing eftir nútímavenju). Hugsanlegt er því að mynd nefnifalls ein tölu orðs ins húnn hafi í
máli höfundar Grettisrímna í raun verið hún.
35 Önnur undantekning er á í stöðu á eftir v sem að öllum líkindum sætti ekki tví -
hljóð un, en var áfram langt einhljóð með sama hljóðgildi og stutt o [ɔ]. Við hljóð dvalar -
breyt ing una féllu síðan (v)á og o saman, sbr. t.d. voði (váði) : boði og von (ván) : son í
nútíma máli (sjá nánar síðar í þessum kafla).