Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 102

Í kafla 3.2 kom fram að dæmi á borð við „lꜳu“ fyrir lágu og „rouna“
fyrir rófuna eru álitin vísbending um tvíhljóðun á og ó. Þau endur spegla
brott fall [ɣ] og [v] í stöðu á eftir á og ó og á undan u. Einnig hefur átt sér
stað brottfall á eftir ú, sbr. rím orðmyndanna lúgum og húfum, en ekki á
eftir öðrum sérhljóðum, enda rímar logum ekki við lofum, né heldur
hugum við rufum eða baugum við laufum. Því er sennilegt að seinni hluti
á og ó hafi verið orðinn nálægur og uppmæltur líkt og ú þegar brottfall
varð í orðum eins og lágu og rófu.
En þótt ó og á hljóti að hafa tvíhljóðast áður en önghljóðin féllu brott
segja dæmi eins og „lꜳu“ og „rouna“ fyrir lágu og rófuna ekkert um það
hvort tvíhljóðun átti sér stað löngu eða skömmu fyrir brottfallið. Þessir
rithættir eru bein afleiðing af brottfallinu en aðeins óbein afleiðing af tví-
hljóðun ó og á, enda ástæðulaust að ætla að [ɣ] og [v] hefðu fallið brott um
leið og á undan fór []. Elsta dæmi um rithátt er endurspeglar brottfallið
er frá 15. öld en líkt og fram kom í kafla 3.3.4 eru vísbendingar um tví-
hljóðun ó og á frá 14. öld, þ.e. rím é : e — eða öllu heldur skortur á sam-
svarandi rími á : a og ó : o — og ritháttarbreytingin „va“ (fyrir vá) > „vo“.
Flest bendir því til þess að ó og á hafi tvíhljóðast nokkru fyrr en öng-
hljóðin féllu brott.
Rithættir á borð við „lꜳu“ fyrir lágu gagnast þannig við að ákvarða
terminus ante quem tvíhljóðunar ó og á. Hið sama má raunar segja um rím
é : e (gagnvart skorti á rími á : a og ó : o) því það var ekki bein afleiðing
af tvíhljóðun heldur kom það til vegna samfalls langra og stuttra sérhljóða.
Í ljósi þessa mætti ef til vill, í anda Hreins Benediktssonar, gera ráð
fyrir því að uppmæltu hljóðin ó og á hafi sætt tvíhljóðun á sama tíma og
hin frammæltu é og æ, þ.e. um eða fyrir 1200. Gegn þessu mælir hins
vegar ritháttar breytingin „va“ (fyrir vá) > „vo“ sem sennilega er bein
afleiðing tvíhljóðunar á. Ekki eru þekkt nein dæmi um hana fyrr en á
öndverðri 14. öld og tvíhljóðun á hefur því tæplega verið hafin þegar um
1200. En jafnframt hefur á [ɔː] varla orðið að [a] milliliðalaust heldur
fyrst sennilega breyst í [ɔ]. Hins vegar er ekki víst að ritháttarbreytingin
„va“ (fyrir vá) > „vo“ hafi orðið fyrr en stiginu [a] var náð. Samkvæmt
Aðalsteinn Hákonarson102
fyrlét 17v9, sem nefna hefði mátt í umræðu um ritun „ei“ fyrir é. Jón Helgason taldi að hér
hefði skrifari óvart ritað þátíðarmynd sagnarinnar fyrlíta í stað fyrláta enda komi báðar
þessar sagnir fyrir áður á sömu blaðsíðu (1957:xxi). Skýring Jóns er ekki ósennileg en
einnig er til þess að líta að í sama handriti eru þrjú dæmi um „e“ fyrir ei, „þera“ þeirra 9r11,
„vette“ veitti 18v10 og „let“ leit 31r12 (Jón Helgason 1957:xxi). Ekki skyldi því útiloka að
„fvrleit“ fyrir fyrlét endurspegli tvíhljóðun.