Bændablaðið - 07.11.2019, Blaðsíða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 7. nóvember 201936
Kínin er það náttúrulyf sem
bjarg að hefur flestum mannslíf-
um. Efnið finnst í berki plöntu
sem kallast kínabörkur og var
lengi eina lyfið sem þekktist gegn
malaríu. Sjúkdómi sem hefur
dregið helming mannkyns til
dauða.
Ræktun á kínaberki hefur dreg-
ist mikið sama frá því að hún var
mest enda virka efnið sem sóst er
eftir og unnið er úr berki plöntunn-
ar núna mest unnið í verksmiðjum.
Gróft áætlað er talið að heildarfram-
leiðsla á kínaberki í dag sé á milli
5 til 10 þúsund tonn á ári og að úr
því séu unnin milli 300 og 500 tonn
af kínini.
Helstu ræktunarlönd eru Kongó
sem er með um 55% heimsfram-
leiðslunnar, Indónesía um 30% og
Indland sem framleiðir um 8% alls
náttúrulegs kínins í heiminum í dag.
Ekki fundust upplýsingar um
innflutning á kínaberki eða kínini
til Íslands á vef Hagstofunnar.
Ættkvíslun Cinchona
Milli 20 og 50 tegundir trjáa og
runna tilheyra ættkvíslinni Cinchona.
Tegundir eru breytilegar í útliti eftir
vaxtarstað og frjóvgast auðveldlega
saman og því oft ekki gott að segja
til um hvort um sé að ræða tegund
eða staðbrigði tegundar.
Allar eiga náttúruleg heimkynni
hátt í hitabeltisskógum Andesfjalla
í vestanverðri Suður-Ameríku.
Auk þess sem sumar tegundir hafa
numið land og breiðst út frá ræktun
í Mið-Ameríku, Jamaíka, Frönsku
Pólýnesíu og víðar. Í Indónesíu, á
Indlandi og í hitabelti Afríku hafa
þróast sérstök afbrigði plöntunnar
sem þar vaxa villtar.
Plöntur innan ættkvíslarinnar,
hvort sem það eru tré eða runnar,
eru sígrænar og milli 5 og 25 metra
háar. Blöðin egg- eða lensulaga, 10
til 40 sentímetra löng og gagnstæð.
Blómin stjörnulaga og með fimm
eða sex loðnum krónublöðum, hvít,
bleik eða rauð og mörg saman í
axi. Frjóvgun á sér stað með hjálp
skordýra. Það tekur aldinið, sem er
baukur með mörgum fræjum, sjö
til átta mánuði að ná fullum þroska.
Ýmsar tegundir innan ætt-
kvíslarinnar eru í ræktun og eru
þær almennt kallaðar Cinchona sp.
Plantan sem á íslensku kallast
kínabörkur, C. officinalis, er stór
runni eða lítið tré, yfirleitt 8 til 16
metrar að hæð, sem finnst villt í 800
til 3.700 metra hæð í regnskógum
Kólumbíu, Ekvador, Perú, Venesúela
og Bólivíu. Plantan er með trefjarót,
og eru börkur stofns og greinanna
þakin smáum hárum. Börkurinn er
þykkur, brúnn eða grábrúnn að lit.
Blöðin lensu- eða sporöskjulaga, um
10 sentímetra breið og 3 til 4 sentí-
metrar að breidd. Blómin stjörnulaga
rauð- eða gulleit og með loðnum
krónublöðum. Aldinið ílangur einn
til þriggja sentímetra langur baukur
með milli 40 og 50 þunnum og flat-
laga fræjum, 4 til 5 millimetrar að
lengd og einn millimetri að breidd
og vængjuð.
Plantan er fljót að aðlaga sig að
nýjum heimkynnum séu aðstæð-
ur henni jákvæðar og til er fjöldi
afbrigða, yrkja og staðbrigða af
kínaberki á stöðum sem planta hefur
verið flutt til.
Saga kínabarkar
Frumbyggjar í náttúrulegum heim-
kynnum Cinchona-plantna hafa
nýtt plönturnar og börk hennar til
margs konar lækninga í ómuna tíð.
Í plöntunum er að finna fjölda efna
og efnasambanda sem hafa líknandi
áhrif á margs konar kvilla. Fyrir
gamlaheimsbúa varð það kínin sem
finnst í berki trjánna sem hafði mest
áhrif og átti eftir að bjarga tugum ef
ekki hundruðum milljónum manns-
lífa.
Ýmsar sögur er til um hvernig
Evrópumenn komust í kynni við
lækingamátt plöntunnar við malaríu
en sannleiksgildi flestra er dregið
í efa. Lífseigasta sagan segir frá
atburði sem á að hafa átt sér stað
árið 1629. Greifynjan af Chinchon,
sem var ung og glæsileg eiginkona
landstjóra Perú, er sögð hafa veikst
af malaríu og ekki hugað líf þar til
hún drakk seyði kínabarkar að ráði
innfædds töframans.
Í annarri sögu segir að hermað-
ur eða trúboði í könnunnarleiðangri
spænskrar herdeildar landvinninga-
manna hafi verið svo illa haldin af
malaríu að hann hafi verið skilinn
eftir sem dauður. Maðurinn drakk
vatn úr læk sem kínabarkartré hafði
fallið í og viti menn, skömmu síðar
var hann heill heilsu.
Spænskættaði Ágústínusar-
guðsmaðurinn og mannfræðingur-
inn Antonio de la Calancha segir í
riti frá 1638 að kínin finnist í berki
trjáa frá Loxa sem er hérað í suður-
hluta Perú og bætir við að duft sem
unnið er úr berkinum slái á hitasótt.
Jesúítapresturinn Bernabé Cobo
kallaði tréð sótthitatré árið 1653 og
trúboðar Jesúíta í Suður-Ameríku
voru fljótir að átta sig á lækninga-
mætti kínabarkar sem þeir hafa lík-
legast kynnst í gegnum samskipti
sín við innfædda. Jesúítarnir fluttu
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Kínabörkur og lækning malaríu
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Kínin var lengi eina lyfið sem þekktist gegn malaríu. Það er náttúrulyf sem finnst í berki plöntu sem kallast kínabörkur.
Plöntur innan ættkvíslarinnar Cinchona eru sígræn tré eða runnar og milli
5 og 25 metra að hæð.
Malaría smitast með kvenkyns
moskító flugum.
Kínin, sem er unnið úr berki trjánna,
var lengi eina þekkta lyfið gegn
malaríu.
Kínabörkur eða kínintré. Blöð og
blóm.