Bændablaðið - 20.05.2020, Blaðsíða 43

Bændablaðið | Miðvikudagur 20. maí 2020 43
ast út frá fornum grænþörungum
fyrir um hálfum milljarði ára.
Löng nytjasaga
Þörungar eiga sér yfir 2.500 milljón
ára þróunarsögu og ekki ólíklegt að
forfeður nútímamanna hafi nýtt sér
þá til átu og annarra nota frá örófi
alda og ættu í dag að flokkast sem
Paleo-, steinalda- eða frummanna-
fæða.
Þörungar brotna hratt niður í
náttúrunni og því lítið um fornar
minjar þeirra í tengslum við mann-
vistarleifar. Elstu minjar um nytjar
manna á þörungum eru frá því um
12 þúsund fyrir Krist og fundust við
fornleifa rannsóknir í Monte Verde
í Suðaustur-Síle. Búseta Clovis-
fólksins við Monte Verde er jafn-
vel talin vera frá því 17.000 árum
fyrir upphaf okkar tímatals og sé
það rétt er líklegt að nytjar þörunga
eigi sér einnig lengri sögu. Ekki er
vitað fyrir víst hvernig íbúar Monte
Verde nýttu þörungana en getgátur
eru um að þeir hafi notað þá til að
baka brauð eða til lækninga og til
að fæða eld.
Fornleifarannsóknir, hinum
megin Kyrrahafsins, á leirskálum
sem fundust í Japan benda til að
Jōmon-fólk sem byggði eyjarnar tíu
þúsund árum fyrir Krist hafi borðað
þörunga.
Ein af elstu rituðu heimildum
um þang er að finna í Gilgames-
kviðu sem rituð var í Mesópótamíu,
sem Halldór Laxness kallaði
Millifljótlandið, 2100 fyrir Krist,
og sagt vera elsta ljóð í heimi. Þar
segir frá leit Gilgames konungs að
eilífu lífi. Spekingurinn Utnapishtin
segir Gilgames að á hafsbotni finnist
þyrnótt planta sem við neyslu geri
alla menn unga að nýju. Gilgames
fann plöntuna með því að binda
steina við fætur sína og sökkva
sér á hafsbotn líkt og perlukafari.
Hugmynd konungsins var að nota
plöntuna til að yngja upp aldrað
fólk og neyta hennar sjálfur en fyrst
ákvað hann að fara í bað og þvo af
sér saltið. Á meðan konungurinn
skolaði af sér í lítilli tjörn skreið
snákur að og át plöntuna og er það
ástæðan fyrir því að slöngur hafa
hamskipti.
Míonísk-menning eyjarinn-
ar Krítar nær aftur til sjö þúsund
fyrir Krist en blómatími hennar var
2700 til 1450 fyrir Krist og voru
þörungar og annað sjávarlíf algengt
myndefni á leirmunum og freskum
eyjarskeggja.
Grikkir og Rómverjar til forna
sýndu sjávargróðri lítinn áhuga og
voru oft frábitnir neyslu hans enda
þörungagróður ekki eins gróskumik-
ill í Miðjarðarhafinu eins og í stóru
úthöfunum. Hræðsla og óbeit Forn-
Grikkja kom meðal annars fram í
því að hár Pontus, guðs óveðra til
sjós, sjávarskaða og þeirra sem
drukknuðu, og dóttur hans Talassar
var lýst sem þangflækju. Grikkir
voru landkrabbar og menning þeirra
byggði á landbúnaði.
Þrátt fyrir andstyggð Grikkja
á sjávargróðri lýsir Grikkinn
Theophratus, uppi 371 til 287 fyrir
Krist, sem er kallaður faðir grasa-
fræðinnar, því í bók sinni Historia
Plantarum meðal annars að það
vaxi gríðarstórir þangskógar á botni
Atlantshafsins og nefnir sérstaklega
það sem hann kallar sykurþang sem
á að vera tröllvaxið og vaxa í grennd
við Gíbraltarsund. Auk þess sem hann
lýsir smávaxnari þörungum sem líkj-
ast fjöðrum og vaxa á kræklingum.
Rómverski náttúrufræðingurinn
Gaius Plinius Secundus, eða Plini
eldri, uppi 24 til 79 eftir Krist, segir
í riti sínu Naturalis Historia að þör-
ungar séu góðir við þvagsýrugigt,
bólgum og snákabiti.
Arabar sem sigldu um
Indlandshaf og aðrir sjófarendur
sem fóru um heimsins höf notuðu
rek þangs til að meta sjávarstrauma
og dýpt hafsins. Samkvæmt dag-
bókum Kristófers Kólumbusar tók
fyrsta sigling hans yfir Atlantshafið
til Nýja heimsins 35 daga og þar
af lá skipið fast í Þanghafinu í 23
daga. Samkvæmt lýsingum skip-
verja breiddi þangið úr sér á hafinu
eins og engi á landi.
Þörungar í Austurlöndum
Elstu heimildir um nytjar á þör-
ungum til lækninga eru um það bil
5000 ára gamlar og frá Kína, Japan
og Indlandi. Samkvæmt kínverskum
sögnum var það goðsagnakeisar-
inn Shen Nung sem fyrstur stund-
aði grasalækningar og notaðist hann
við bæði plöntur á landi og úr sjó.
Samkvæmt Shen Nung dró saltið í
þörungunum vökva úr bólgum og
hnúðum á húð.
Japanir eru sú þjóð í heimin-
um sem þekktust er fyrir nytjar á
sjávargróðri til manneldis og þar
í landi er neysla hans talin holl og
mannbætandi. Í japönskum ljóðum
frá sjöttu og sjöundu öld er ort um
sjómannskonur sem safna þangi og
þara í fjörum eftir stórsjóa og öldu-
gang til að búa til salt og greiða með
því skatta. Samkvæmt alfræðibók
frá árinu 934 vaxa við landið 23
tegundir af ætu þangi og þara auk
þess sem í ritinu eru lýsingar á því
hvernig skal matreiða þá. Japanir
færa guðunum þang sem brenni-
fórn í musterum sínum og litið er
á það sem tákn um frjósemi og
góða uppskeru. Haldið er upp á 6.
febrúar víða í Japan sem hátíðardag
þangsins.
Íbúar eyjanna í Pólinesíu hafa
nýtt og borðað þang frá því að elstu
menn muna. Þar er þangið ræktað
í litlum sjávargörðum og um 70
tegundir þekktar og annaðhvort
borðaðar eða þær tengjast helgihaldi
eyjarskeggja.
Þangnytjar í Norður-
Evrópu og Skandinavíu
Nytjar á þangi og þara eiga sér langa
sögu við strendur Bretlandseyja,
Noregs og Íslands. Sagt er að írskir
munkar á tólftu öld hafi safnað
þangi og gefið fátækum. Víða í
þessum löndum var þangs neytt til
matar, haft sem fóður og til beitar.
Það var tuggið eins og skro, notað
sem áburður á slægjur og sem eldi-
viður. Þang og þari var einnig notað
til lækninga og sagt gott við iðra-
ormum, kulda og draga úr heimþrá
ef hún greip ungar konur.
Á Læsö-eyju við Danmörku eru
svokölluð tangtag eða þangþök á
húsum. Þau eru ekki gerð úr þangi
heldur er notaður marhálmur í þökin.
Marhálmur er grastegund sem vex
í sjó.
Þang hefur verið nýtt í iðnaði.
Í byrjun 17. aldar var það notað til
að framleiða kalí og sóta sem var
aftur notaður í sápu- og glergerð
og seinna til að framleiða joð og
gúmmíefni, algín, til matvælafram-
leiðslu. Sagt er að efni úr þangi geri
gler frá Feneyjum einstaklega gegn-
sætt.
Ræktun
Elstu heimildir um ræktun þör-
unga er frá Kóreu og Japan frá
því á 15. og 16. öld þar sem því er
lýst hvernig þörungabændur veiddu
þara af hafsbotni með löngum
bambusstöngum. Einnig eru til frá-
sagnir sem lýsa því hvernig bændur
söfnuðu þörungum og fluttu þá á
milli ræktunarsvæða.
Sjávargróður við Ísland
Karl Gunnarsson, sérfræðingur
hjá Hafrannsóknastofnun, segir að
dæmi um þang, brúnþörunga, sem
vex við Ísland og er mest áberandi í
kletta- og grjótfjörum við landið séu
dvergþang, klapparþang, skúfþang,
sagþang, klóþang og bóluþang.
„Neðan við neðstu fjörumörk er
það sem við köllum þari og er hópur
brúnþörunga sem hefur greinótta
festusprota sem festir þarann við
grjót eða klöpp. Upp af festunni vex
stilkur og efst á honum er blaðka og
dæmi um það eru stórþari, beltis-
þari, hrossaþari, marinkjarni og
dílablaðka. Allt eru þetta tiltölu-
lega stórar tegundir sem eru ríkjandi
neðan fjörunnar frá neðri fjörumörk-
um og allt niður á 30 metra dýpi þar
sem sjór er tærastur við landið og
birtan nær lengst niður.
Af öðrum algengum botnþörung-
um, brúnum, grænum og rauð-
um, eru allmargar nytjategundir.
Algengar tegundir rauðþörunga í
fjörum eru til dæmis fjörugrös, söl
og purpurahimna.“
Sýslumannskonan
og sölvaslæðan
Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er saga
sem segir frá sýslumannskonu sem
ekki mátti sjá kynsystur sína bera
klæði eða skart án þess að ágirnast
það. Þessi árátta hennar bar góðan
árangur og sjaldnast sneri sýslu-
mannskonan heim af mannamótum
á þess að hafa eitthvert skart með
sér.
Einu sinn hugkvæmdist fátækri
stúlku í nágrenni frúarinnar að gera
sér slæðu út sölvablöðum og bar
stúlkan slæðuna næst þegar hún
fór í kirkju. Blaut sölvaslæðan var
einkar ásjáleg enda blöðin lifrauð
að lit. Sýslumannafrúnni þótti
slæðan falleg og hugði hana vera
úr rauðu silki. Að messu lokinni
kom frúin að máli við stúlkuna og
gekk fast eftir að kaupa slæðuna og
linnti ekki látum fyrr en hún hafði
sitt fram. Eftir að stúlkan afhenti
sölvaslæðuna og sýslumannskonan
sá úr hverju hún var löðrungaði hún
stúlkuna og gekk snúðug burt.
Sagan segir að eftir þetta
hafi kona sýslumanns ekki látið
sölvablöð villa um fyrir sér og lagt
af þann leiða vana að ágirnast skart
og klæði sem hún sá aðrar konur
bera.
Nytjar á Íslandi
Af þeim um 300 tegundum þörunga
sem vaxa á botninum við Ísland eru
10% sem hafa verið, eru eða væri
hægt að nýta til matar, efna- eða
áburðarvinnslu eða á annan hátt.
Rauðþörungar hafa löngum
verið eftirsótt fæða um allan heim
og þekkja Íslendingar þar af best
sölin, sem hafa á seinni tímum verið
eini þörungurinn sem hafður eru til
matar hér á landi.
Söl teljast til rauðþörunga. Þeirra
er getið í íslenskum heimildum um
miðja 13. öld og töldust verðmæt
hlunnindi á Íslandi fyrr á tímum.
Grágás nefnir réttinn til að tína söl
og réttinn til að neyta sölva frá landi
annarra sem sýnir að sölin voru
borðuð fersk.
Í Egils sögu Skallagrímssonar er
fremur skondin lýsing á því þegar
Egill ætlar að svelta sig til dauða
vegna sonarmissis. Þorgerður dóttir
hans lagðist við hlið föður síns og
fór að tyggja söl og freistar föður
síns til að smakka þau. Sölin vöktu
upp þorsta hjá Agli og var honum
þá færð mjólk og hungurdauðinn
misheppnaðist og í staðinn orti hann
Sonatorrek.
Til loka 19. aldar voru söl
algengar vistir og fluttar um langan
veg og seldar fyrir ull, kjöt og fleiru
til bænda í uppsveitum.
Sölvaverkun til manneldis var
lítið þekkt í Noregi á fyrri öldum.
Hún þekktist hins vegar á Írlandi og
hugsanlegt að íslensk verkmenning
við sölvaverkun sé þaðan komin.
Um miðja 14. öld gaf maður í
Saurbæ í Gilsfirði brúði sinni á
brúðkaupsdaginn hálfa sölvafjöru
og var gjöfin metin til mikils fjár.
Heimildir allt frá því að Grágás var
skrifuð á 13. eða jafnvel 12. öld
benda til samfelldrar sölvatínslu á
landinu. Samfelld sölvatínsla var í
einhverjum mæli á Eyrarbakka og
Stokkseyri og í Vestmannaeyjum til
1980. Á áttunda áratugnum mátti
oft sjá fjölda fólks við sölvatínslu
í góðu veðri um stórstraum í ágúst.
Í heimild frá 18. öld er greint frá
því að fólk borði söl með hvannarót
og ólseigum harðfiski. Ýmiss konar
önnur neysla sölva er einnig þekkt,
til dæmis að þeirra hafi verið neytt
sem sjálfstæður réttur með smjöri
eða flautum. Þá voru þau notuð til
að drýgja mjöl í grauta og bakstur
auk þess sem því var blandað við
skyr.
Þörungaverksmiðjan
á Reykhólum
Þörungaverksmiðjan á Reykhólum
var stofnuð árið 1975.Verksmiðjan
nýtir þörungagróður á grunnsævi
Breiðafjarðar og jarðhitann til að
þurrka þang- og þaramjöl. Mest
er nýtt af klóþangi og hrossaþara
sem er skorið og safnað af sláttu-
prömmum og þurrkað í mjöl.
Langstærstur hluti framleiðsl-
unnar er fluttur úr landi og notað
til iðnaðar- og matframleiðslu.
Þörungaverksmiðjan hefur lífræna
vottun sem grundvallast meðal
annars á sjálfbærri nýtingu á þangi
og þara úr Breiðafirði.
Þörungaverksmiðja á Reykhólum. Mynd / HKr.
Þari ræktaður á Asíu.
Þari ræktaður á Indónesíu.
Brúnþörungum safnað í Kanada.
Á Læsö-eyju við Danmörku eru
svokölluð tangtag eða þangþök á
húsum. Þau eru ekki gerð úr þangi
heldur marhálmi.