Bændablaðið - 20.05.2020, Blaðsíða 48

Bændablaðið | Miðvikudagur 20. maí 202048
Norður-ameríski bókasafns-
fræðingurinn, Elizabeth Gould
Davis (1910-1974), hafði ýmis-
legt um kvenyndissamfélagið að
segja í bók sinni, „Úrvalskyninu“
(The First Sex). Hún segir m.a.:
„Konur eru sjálft mannkynið ...
hið öfluga úrvalskyn. Karlinn
er lífeðlislegur bakþanki.“ ...
„Fyrstu karlarnir voru stökk-
brigði, viðrini, sem urðu til við
tjón á erfðavísum. [Þau] orsök-
uðust hugsanlega vegna sjúkdóms
eða heiftarlegrar geislunar frá
sólinni.“
Móðirin er Elísabetu einnig hug-
leikin: „Æxlunarfæri konunnar eru
miklu eldri og þróaðri, heldur en
[æxlunarfæri] karlsins. ... Sönnun
þess, að reðurinn varð til miklu
síðar í þróunarsögunni, heldur en
sköp kvenna, er rakin til ummerkja
þess efnis, að karlinn sjálfur sé síð-
komin stökkbreyting frá hinni upp-
haflegu kvenveru. Því er karlinn
bara ófullkomin kona.“
Karlinn er einnig ófullkominn í
þeim skilningi, að börn hans virða
hann varla viðlits: „Hugmyndin um
kvenvaldið hefur rækilega skotið
rótum í mannlegri undirvitund. Þrátt
fyrir að hafa um aldir búið við föð-
urrétt, líta börn sjálfkrafa á móður-
ina sem hið hæsta yfirvald. Barnið
lítur á föður sinn sem jafningja í
sömu skör settan og það sjálft. Það
verður að kenna börnum að elska
föður sinn, heiðra hann og virða.
Það verkefni tekur móðirin venju-
lega að sér.“
En þrátt fyrir það þjáist karlinn
af þrálátri afbrýði í garð konunn-
ar, sem brýst út í niðurlægingu
hennar: „Í menningarsamfélögum
samtímans ... tekur snípöfund og
skautafbrýði á sig óræðar myndir.
Óseðjandi þörf karlsins til að smána
konuna, auðmýkja hana, meina
henni um jafnrétti og gera lítið úr
afrekum hennar – eru tilbrigði við
meðfædda afbrýði og ótta hans
[gagnvart konunni].“
Hin nýju kvenvísindi
En höfundur elur þá von í brjósti, að
aftur muni birta til í kvenheimum:
„Í nýjum vísindum tuttugustu og
fyrstu aldarinnar verður kraftur and-
ans allráðandi á kostnað hins efn-
islega. Eftirspurn eftir efnislegum
hæfileikum mun réna, en aukast
eftir hæfileikum til huga og anda.
Skynvit mun víkja fyrir yfirskil-
viti. Konan mun aftur sýna yfir-
burði á þessu sviði. Hún, sem einu
sinni var dáð og dýrkuð af hinum
fyrsta karli fyrir hæfileikann til að
rýna í hið óræða, mun aftur verða
þungamiðjan – ekki sem kynvera,
heldur sem gyðja. Í hinni nýju menn-
ingu verður hún miðdepillinn.“ ...
„Feðraveldið birtist í skráðri mann-
kynssögu. Látum framhaldið verða
gagnbyltingu mæðraveldisins. Það
er einasta vonin um að mannkynið
lifi af.“
Geraldine Sharp kynnir í verki
sínu, „Slóð sæðisins um aldirnar.
Týndi hlekkurinn í kenningum um
karlinn“ (A Trail of Semen Down
Through the Ages. The Missing Link
in the Theories of Male), svipaðar
hugmyndir um valdarán karlkynsins
og kúgun konunnar í kjölfarið:
Frummóðirin
„Í upphafi skóp hin Mikla móðir
heiminn. Síðan útvegaði hún sér
fylgdarsvein. Jafnræði var á með
þeim. Síðan tókst honum að ríkja
án hennar. Lokatakmarki allsherj-
ardrottnunarinnar [yfir konum]
var náð, þegar karlinn hrifsaði til
sín fæðinguna. Karlinn áleit sig nú
upphaf nýs lífs – skapari, drottnari
alheimsins.“ ... „Konur hafa skipað
stærsta kynþátt olnbogabarna í ver-
öldinni. Sagan greinir einungis frá
helmingi mannkyns – körlum. –
Gagnrýninn lestur sögunnar dregur
fram í dagsljósið grimmd og ofbeldi
við sífelldar árásir karla á konur,
allt frá barsmíðum á eiginkonum til
nornaveiða, frá löskun kynfæra til
morða.“
Hin mikla móðir var miðdepils
alls, segir sálfræðingurinn, Shari L.
Thurer. Hún var móðurgyðjan, allt
í öllu, almáttug, breytti um ham,
fæddi börn, dó og endurfæddist.
Hinir dauðlegu fylgdu fordæmi
hennar. Hún var móðir allra guða og
gyðja. Hún samdi reglurnar. Þó hafði
hún einnig síðri hliðar, gat verið
órökrétt, óraunsæ, óskipuleg og tor-
tímandi. Þegar skoðuð er gyðjudýrk-
unin í Catal Hüyük (Tyrklandi) á
nýsteinöld er engu líkara en gjörvallt
mannlífið hafi snúist um tilbeiðslu
og dýrkun gyðjunnar, sem ýmist
var ólétt og frjósöm eða grönn og
geislandi af fjöri.
Móðurgyðjan velur sér elskhuga
til fylgilags og hefur af þeim kyn-
ferðislega nautn. „Skilaboðin eru
þau, að kynlíf móður – jafnvel utan
hjónabands, í blóðskömm og án
æxlunartilgangs – sé gott. Það er
einnig athyglisvert, að karlguð ...
er [bókstaflega] fórnarlamb, einnota
afæta, kynnautnarleikfang konunn-
ar,“ segir Shari.
Hún bætir svo við: „Í augum
sumra kvenfrelsara, ...jafnvel
margra skynsamra fræðimanna, eru
gyðjurnar í senn bæði fyrirmyndir
og innblástur til andlegra iðkana og
listsköpunar. ... Þeir færa rök fyrir
því, að samsvörun gyðjutilbeiðslu,
sáttar og samlyndis, sé [síður en svo]
tilviljunarkennd, því í móðureðlinu
felist friðsæld og jafnvægi, náttúra
og munúð [og losti].“
Simone de Beauvoir (1908–
1986) segir: „Móðirin er rótin, er
greinist djúpt í iðrum alheimsins.
[Hún getur] sogað upp safana; hún
er uppsprettan. Þaðan gýs hið lif-
andi vatn, sem einnig er næringarrík
mjólk.“
Kynþokki móðurinnar
Móðurgyðjurnar beittu kyntöfrum
sínum óspart. Svo var t.d. um hina
fornu gyðju Súmera, Inanna, sem var
gyðja ástar, frjósemi og vígaferla. Í
verkum akkadíska (Akkar voru forn-
þjóð í Miðausturlöndum) skáldsins
og hofgyðjunnar Enheduanna (2285-
2250) rennur Inanna saman við Ishtar,
hernaðargyðju Semíta (fornþjóð fyrir
botni Miðjarðarhafs). Inanna um-
breyttist þannig úr alþýðlegri frjó-
semisgyðju Súmera (Íraka) í himna-
drottningu, sem vinsælust varð meðal
gyðja í hinni fornu Mesópótamíu.
Faðir Enheduönnu blótaði gyðjuna
til frama í stjórnmálum og sigurs á
vígvöllum. Meginhof Inönnu eða
Ístar var að finna í borginni, Úrúk í
Mesópótamíu.
Í fornaldarkviðunni um hetjuna,
Gilgames, sem „er afrendur að afli,
...“ eru móðurgyðjur í mikilvægu
hlutverki.„Hin mikla móðurgyðja
Arúrú mótaði líkamsmynd hans,
hún réð hverju hann líktist, fegurstur
allra mann, fullkominn.“ Gilgames
þekkti gjörla tælingarmátt kvenna.
Þegar fyrir veiðimanni nokkrum
lá að ná tökum á „manni máttar-
ins,“ Enkídú,“ ráðlagði Gilgames
svo: „Tak þú yndiskonuna Sjamat
með úr musterinu. Hún mun sigra
manninn með eðli sínu, jafnstyrku
afli hans. Fylgstu með því hvenær
dýrin drekka úr vatnsbólinu og láttu
hana kasta skikkjunni og afhjúpa
kyn sitt.“ ... „Sjamat losaði um barm-
inn, afhjúpaði kyn sitt og hann hreif
til sín munúðsemi hennar líkt og
stormur. Hún hélt ekki aftur af sér,
tók honum af fullu afli.
Hún breiddi út skikkjuna og
hann lagðist ofan á hana, hún sýndi
frummanninum hvers kona er megn-
ug. Hann þrumaði af losta yfir henni;
sex daga og sjö nætur hélt Enkídú risi
og átti mök við yndiskonuna.“ Þegar
samförum þeirra var lokið, leiddi
Sjamat ástmann sinn til hofsins „þar
sem helgar yndiskonur stilla sér upp
prýðilega og úthella munúðsemi sinni
hláturmildar en lökin eru breidd á
beðinn þegar kvöldar.“ Um Ístar segir
m.a.: „Gakktu nærri Eannahofi, þar
býr Ístar, aldrei varð nokkur maður né
konungur jafningi hennar.“ (Þýðing:
Stefán Steinsson.)
Móður- eða frjósemisgyðjur sam-
bærilegar Ístar ástunduðu „helgar“
samfarir. Það sama gerðu hofgyðjurn-
ar og konur almennt. Forngríski
sagnfræðingurinn, Herodotus (484?–
420?) lýsir samfélaginu á Kýpur svo:
Allar konur skulu einu sinni á ævinni
mæta í musteri Venusar og hafa sam-
ræði við ókunnugan karl. Konan býður
sig þeim, er fyrstur greiðir.
Arnar Sverrisson
Höfundur er ellilífeyrisþegi
og uppgjafabóndi.
Ótilgreindar þýðingar eru hans.
FISKNYTJAR&NÁTTÚRA
Forsendur eru vafasamar eða
beinlínis rangar í Áhættumati
erfðablöndunar sem samþykkt var
með lögum frá Alþingi Íslendinga
árið 2019. Tveimur mikilvægum
lykilforsendum er verulega ábóta-
vant í Áhættumati erfðablöndunar
sem gerir niðurstöður úr líkaninu
marklausar, en þær eru:
• Dreifing strokulaxa er mun
minni en gert er ráð fyrir.
• Veiðivötn með laxalykt sem
strokulax gengur upp í eru mun
fleiri en gert er ráð fyrir.
Ef stuðst er við réttar forsendur í
líkaninu er varðar fjölda veiðivatna
með laxi og dreifingu eldislaxa
fæst allt önnur niðurstaða úr lík-
aninu en fékkst þegar Áhættumat
erfðablöndunar var birt árið 2017
og aftur við endurskoðun árið 2020.
Jafnframt mun alltaf vera mikil
óvissa og áramunir í fjölda eldis-
laxa sem sleppa, lifun þeirra í sjó
og fjöldi eldislaxa sem sækja upp
í veiðivötn.
Veiðivötn með laxa-
lykt á Vestfjörðum
Í Áhættumati erfðablöndunar
er eingöngu gert ráð fyrir upp-
göngu strokulaxa í fjögur veiði-
vötn á svæðinu frá Látrabjargi að
Rit í norðanverðu Ísafjarðardjúpi.
Hér er um að ræða veiðivötnin;
Laugardalsá, Ísafjarðará, Langadalsá
og Hvannadalsá sem eru allar í
Ísafjarðardjúpi. Í raun eru fleiri,
eða um um 25 veiðivötn með skráða
laxveiði eða fundist hafa laxaseiði
í nokkrum mæli og í Arnarfirði
hefur komið fram í rannsóknum að
laxaseiði finnist í sjö veiðivötnum.
Eldislax sem sleppur leitar einkum
í veiðivötn með laxalyst og þá sér-
staklega í veiðivötn í þeim firði sem
slysaslepping átti sér stað.
Dreifing strokulaxa ofmetin
Í Noregi er áhersla lögð á að leita
eldislaxa í veiðivötnum í sama firði
og slysaslepping átti sér stað sem
betur verður gert grein fyrir í seinni
greinum. Við slysasleppingu, t.d.
í Arnarfirði, mun eldislaxinn leita
í mestum mæli upp í veiðivötn í
firðinum og í mun minna mæli
í veiðivötn s.s. í Ísafjarðardjúpi.
Áhættumat erfðablöndunar sýnir
of mikla dreifingu á eldislaxi sem
sleppur og er einfalt að fá slíka
niðurstöðu ef ekki er kannað hlutfall
eldislaxa í öllum veiðivötnum með
laxalykt á eldissvæðum. Til að fá
raunhæfa dreifingu á eldislaxi þarf að
fara í öll veiðivötn með laxalykt og
mæla hlutfall eldislaxa og þannig fást
rétt gögn í líkanið sem stuðst er við
í Áhættumati erfðablöndunar. – Af
hverju er ekki grunnforsenda aflað?
Fjöldi veiðivatna með laxalykt
Í Áhættumati erfðablöndunar er gert
ráð fyrir að ákveðnu hlutfalli eld-
islaxa sem sleppa, ákveðinni lifun
í sjó og þannig geti skilað sér til-
tekinn fjöldi eldislaxa í veiðivötn.
Eldislaxarnir sem sleppa dreifa sér
síðan í ákveðin veiðivötn. Sá alvar-
legi vankanti er á Áhættumati erfða-
blöndunar að aðeins er gert ráð fyrir
fjórum veiðivötnum með laxalykt á
Vestfjörðum en þau eru í raun um 25.
Með því að bæta við um 20 veiði-
vötnum inn í líkanið skila sér mun
færri strokulaxar úr slysasleppingu
t.d. í Arnarfirði í fjögur veiðivötn í
Ísafjarðardjúpi. Ef miðað er við 4%
hámarkshlutfall eldislaxa í veiðivatni
eins og Áhættumat erfðablöndunar
leggur til mun hlutfallið vera lágt
í veiðivötnum í Ísafjarðardjúpi en
hætta er á að farið verði vel yfir
viðmiðunarmörkin í veiðivötnum á
sunnanverðum Vestfjörðum.
Á að fórna veiðivötnum
á eldissvæðum?
Í Áhættumati erfðablöndunar er látið
þannig að minni veiðivötn á eldis-
svæðum með laxalykt s.s. á sunnan-
verðum Vestfjörðum séu ekki til af
einhverjum óljósum ástæðum. Í um-
sögn Erfðanefndar landbúnaðarins
við fiskeldisfrumvarpið á vorþingi
2019 kemur fram:
,,Ef ætlun með frumvarpinu er
sú að undanskilja ákveðna stofna
úr áhættumatinu þarf það að vera
skýrt. Enn fremur þarf að rökstyðja
þá afstöðu, meðal annars m.t.t.
líffræðilegra þátta og jafnræðis-
reglna. Með jafnræðisreglum er hér
átt við jafnræði landeigenda sem
eiga veiðirétt í laxám, hvort sem
er í Arnarfirði, á Barðaströndinni,
í Dölunum eða annars staðar.“
Ef fara á eftir Áhættumati erfða-
blöndunar munu litlir laxastofnar í
veiðivötnum á eldissvæðum verða
fyrir miklum neikvæðum áhrifum
á meðan stærri laxastofnar fjær
eldissvæðum verða fyrir litlum
eða engum áhrifum. Hugsanlega
hefur ákvörðun verið tekin að fórna
minni veiðivötnum og ef svo er
væri heiðarlegt að láta það koma
fram.
Valdimar Ingi Gunnarsson.
MENNING&SAGA
Gyðjur, goðsagnir og hið góða samfélag kvennanna – seinni hluti
– Framhald fyrri hluta í síðasta tölublaði
Arnar Sverrisson.
Hvannadalsá við Ísafjarðardjúp.
Áhættumat erfðablöndunar – Of fá veiðivötn skilgreind