Bændablaðið - 05.11.2020, Blaðsíða 20

Bændablaðið | Fimmtudagur 5. nóvember 202020
Matvælastofnun staðfesti þann
27. október riðu á bæjunum
Grænu mýri og Syðri-Hofdölum
í Blönduhlíð, og Hofi í Hjaltadal.
Sauðféð sem riðan greindist í
kom frá Stóru-Ökrum þar sem
riða var staðfest í vikunni þar
á undan. Ákvörðun um niður-
skurð lá ekki fyrir þegar blaðið
fór í prentun.
Ljóst er að á Stóru-Ökrum þarf
líklega að farga um 800 kindum og
hátt í tvö þúsund fjár samanlagt
á hinum bæjunum þrem. Einnig
þykir vafasamt að hægt sé að flytja
allt þetta fé í þá einu brennslustöð
sem til er í landinu til slíks, en það
er sorpbrennslustöðin Kolka við
Helguvík í Reykjanesbæ. Liggur
því beinast við að urða verði hræin,
en óvíst er hvar sá urðunarstaður
verður.
Niðurstöðu ráðuneytis
að vænta í þessari viku
Samkvæmt upplýsingum frá
atvinnuvega- og nýsköpunar-
ráðuneytinu er unnið að lausn á þeim
verkefnum sem við blasa. Fulltrúar
atvinnuvega- og nýsköpunarráðu-
neytisins, umhverfis- og auðlinda-
ráðuneytisins, Matvælastofnunar og
Umhverfisstofnunar vinna í samein-
ingu að málinu. Áhersla sjávarút-
vegs- og landbúnaðarráðherra er sú
að allt sé gert til að styðja við bændur
á svæðinu og gripið sé til ráðstafana
í samráði við þá. Vonir standa til að
niðurstaðan liggi fyrir eigi síðar en
í þessari viku.
Gríðarlegt áfall
Er áfallið gríðarlegt fyrir bændur
í Skagafirði. Fram til ársins 2010
greindist riða á nokkrum bæjum á
landinu á hverju ári en engin tilfelli
hefðbundinnar riðu greindust á
árunum 2011–2014. Eitt riðutilfelli
kom upp í landinu árið 2019, en það
var á bænum Álftagerði. Þá sagði
í tilkynningu frá Matvælastofnun
að riðan væri á undanhaldi, en ekki
megi sofna á verðinum. Það voru
því döpur tíðindi þegar riðuveiki
var staðfest á bænum Grófargili í
nágrenni Varmahlíðar í Skagafirði
24. febrúar 2020. Var þetta í fyrsta
sinn sem riða kom upp á bænum.
Riðuveikin talin hafa borist til
Íslands með enskum hrúti
Riðuveiki er talin hafa borist til
Íslands með enskum hrúti sem
fluttur var hingað frá Danmörku að
Veðramóti í Skagafirði árið 1878.
Veikin breiddist í allar áttir með
hrútum undan hinum enska hrúti,
sem var af nýju og spennandi kyni.
Veikin virtist ekki smitandi í fyrstu.
Útbreiðslan var hæg um Norðurland
fyrstu 75 árin en varð að smitfaraldri,
sem óð yfir stóran hluta landsins
næstu tvo áratugina þar á eftir.
Allar götur síðan hafa vísinda-
menn jafnt sem bændur og aðrir
leikmenn velt fyrir sér hvort og
hvernig megi koma í veg fyrir
útbreiðslu sjúkdómsins.
Oft hefur tekist um tíma að
uppræta riðuveikina á einstölum
svæðum, en svo hefur hún jafnvel
blossað upp aftur.
Mörkuð var sú stefna 1978 að
útrýma riðuveiki á Íslandi
Samkvæmt upplýsingum frá Jóni
Kolbeini Jónssyni, dýralækni í
Skagafirði, sem er héraðsdýralæknir
Norðvesturumdæmis, þá var mörkuð
sú stefna af íslenskum yfirvöldum
árið 1978 að koma í veg fyrir út-
breiðslu riðu og til að útrýma henni
í landinu.
Árið 1986 var vitað um riðu á
104 bæjum í 24 varnarhólfum og
var þá ákveðið að útrýma riðuveiki
í áföngum með skipulögðum hætti.
„Það er því ljóst að riðusmitefnið
var dreift ansi víða og í miklu magni
á mörgum bæjum. Margar sögur eru
af því að ásetningurinn dugði ekki til
þess að mæta afföllunum sem urðu
yfir veturinn, bændum þótti því full-
reynt að búa við riðuna, auk þess
sem sýktir gripir þola miklar þján-
ingar áður en sjúkdómurinn dregur
þá til dauða,“ segir Jón Kolbeinn.
Riðuveiki landlæg í Bretlandi
í að minnsta kosti 250 ár
Samkvæmt grein í BMC Veterinary
Research hefur riðu veiki verið land-
læg í Bretlandi í að minnsta kosti
250 ár. Þar er líka talað um að til að
sauðfé þrói með sér þennan sjúkdóm
þurfi það helst að vera erfðafræði-
lega móttækilegt. Þar er líka talað
um að ástæður fyrir sjúkdómum
kunni fremur að leynast í búskap-
arháttum á þeim stöðum þar sem
sjúkdómurinn kemur upp, fremur
en umhverfislegum þáttum eins og
varðandi jarðveg. Einnig er talað
um að enn sé verið að rannsaka
frumorsakir þess að sjúkdómurinn
myndist.
Karakúlféð kom með
garnaveikina
Stundum hefur verið talað um
karakúlfé í samhengi við riðuveiki,
en það er ekki alls kostar rétt.
Hins vegar flutti karakúlféð með
sér annan mjög skæðan sjúkdóm.
Árið 1933 var flutt inn karakúlfé
til Íslands frá Þýskalandi, en með
þeim fluttist hingað garnaveiki
(Paratuberculosis) sem gerði mikinn
usla í sauðfé bænda um nær allt land.
Karakúlfé (fræðiheiti; Ovis vignei)
er sérstök sauðfjártegund upprunnin
í Úsbekistan og gefur af sér mjög
verðmætar gærur (sérstaklega
lömbin). Karakúlféð er nefnt eftir
þorpi í Úsbekistan þar sem ræktun
þessa sauðfjár hófst.
Heymaurar geta borið riðusmit
Íslenskir vísindamenn sem störf-
uðu á sínum tíma að rannsóknum
á riðu settu fram kenningu um að
staðbundnir heymaurar geymdu í sér
smitefni og gætu sýkt nýjan fjárstofn
eftir langan tíma.
Kenningin fékk byr í seglin
þegar Sigurður Sigurðarson, dýra-
læknir á Keldum, fékk vísindamenn
í New York til að rannsaka málið.
Staðfestu þeir riðu í tilraunamúsum
sem sprautaðar höfðu verið allt að
2 árum fyrr með lausn af heymaur-
um frá riðubæjum á Íslandi. Þessir
bæir höfðu verið fjárlausir mánuðum
saman. Endurteknar tilraunir styrktu
þetta og vísindamenn í Frakklandi
létu reyna á þessa kenningu um
smitbera riðuveikinnar í sam-
vinnuverkefni með Íslendingum og
Spánverjum.
Riðuveikli orsakast
af gölluðu prótíni
Riðuveiki er hvorki bakteríu sjúk-
dómur né vírussjúkdómur. Vísinda-
menn hafa lýst því að ástæða veik-
innar sé aflögun á príon-prótíni.
Heilbrigt prótín er sagt vera hring-
laga en príonprótín tígullaga.
Prótín eru gerð úr byggingar-
einingum sem heita amínósýrur.
Fjöldi amínósýrugerða sem koma
fyrir í prótínum er 20, að því er
segir í grein Þuríðar Bjarnadóttur
líffræðings sem finna má á
Vísindavefnum.
Frumorsök fyrir aflögun
prótína virðist vera óþekkt
Enginn virðist hafa getað sýnt fram
á með óyggjandi hætti hvers vegna
þessi aflaga prótín myndast upphaf-
lega, þ.e. hver frumorsökin er. Samt
virðist smitefni, eða aflaga prótín,
geta borist milli dýra, m.a. með
fóðri og af grasi eða úr jarðvegi í
bithaga og virðist geta valdið því að
dýr sem innbyrða aflaga prótín geti
þróað með sér riðuveiki. Því skiptir
miklu máli að landinu er skipt upp
í 25 afgirt varnarsvæði til að hindra
för sýktra dýra inn á ósýkt svæði.
Það vekur þó athygli að riðuveikin í
sauðfé virðist ekki hafa smitast yfir í
aðrar tegundir grasbíta. Hún smitast
heldur ekki í menn.
Geitur geta líka fengið riðuveiki
Sigurður Sigurðarson dýralæknir
hefur ritað einn mest um þennan
sjúkdóm hérlendis. Hann segir að
ýmsar fullyrðingar hafi komið fram
í umræðunni um riðuveikina nú sem
standist ekki alltaf. Þannig hafi því
m.a. verið haldið fram að geitur geti
ekki smitast af riðuveiki úr sauðfé.
Það sé ekki rétt þó ekki sé vitað til að
geitfé hafi smitast á Íslandi. Jafnvel
þó geitur hafi verið á sömu bæjum
og þar sem sauðfé hefur verið skorið
niður vegna riðuveiki. Hann segir að
riðuveiki sé t.d. vel þekkt í geitfé í
Bandaríkjunum og allavega sé vitað
um eitt tilfelli í Noregi.
Frekari rannsóknir skortir
Sigurður hefur ritað fjölmargar
greinar um riðusjúkdóminn. Hann
segir að vissulega skorti frekari
rannsóknir á frumorsökum þess hvað
veldur því að príonprótín afmyndast
og orsakar riðuveiki. Í grein þar sem
hann útskýrir hvað riðuveiki sé segir
m.a.:
„Riðuveiki eða riða (e. scrapie) í
sauðfé er smitandi sjúkdómur í heila
og mænu, kvalafullur og langvinnur.
Algengast er að kindur veikist 1½ til
4 ára en þó eru dæmi um riðu hér á
landi í 7 mánaða gömlu lambi og
14 vetra á. Riða leggst misþungt á
ólíkar arfgerðir sauðfjár. Skemmdir
sem verða í heilanum leiða til
einkenna frá taugakerfi svo sem
ótta, öryggisleysis og fælni. Oft
sést og finnst hárfínn titringur eða
skjálfti og tannagnístur heyrist nær
alltaf í riðuveikum kindum. Fyrir
kemur að riðukindur sjái illa, þær
gangi á og beri framfætur hátt. Oft
ber á slettingi í gangi, lömun eða
þróttleysi. Kindurnar geta snarast
um koll ef tekið er í horn. Oftast
ber á vanþrifum þegar líður á
sjúkdóminn.“
Greining getur verið erfið
„Það torveldar oft og tefur greiningu
veikinnar að fyrstu einkenni geta
verið mjög breytileg og misjafn-
lega auðsæ. Stundum sést aðeins
eitt eða fá einkenni lengi framan af.
Oft er þá talað um kláðariðu, löm-
unarriðu, hræðsluriðu eða tauga-
veiklunarriðu eftir því einkenni sem
er mest áberandi. Það getur hjálpað
við sjúkdómsgreiningu að spörð úr
riðukindum eru stundum, en ekki
alltaf, sérstök að útliti: dökk, smá,
jöfn að stærð og perulaga með holu
í annan enda en totu úr hinum.“
Engin lækning er
þekkt við riðuveiki

„Á stöku stað erlendis er talið að
FRÉTTASKÝRING
Hörður Kristjánsson
hk@bondi.is
Hinn hræðilegi skaðvaldur riðuveikin
– Skemmt prótín talið orsakavaldurinn og getur smitast milli dýra en rannsóknir skortir sem sýna fram á af hverju prótínið aflagast
Þegar kind hefur smitast af riðuveiki geta liðið nokkrir mánuðir til
5 ár þar til hún fer að sýna einkenni. Því getur einstaklingur virkað
heilbrigður en er í raun smitberi.
Hversu hratt dýrið fer að sýna einkenni ræðst af ýmsu eins og t.d. arfgerð
kindarinnar, aldri við smit og ásigkomulagi. Oft koma einkennin frekar fram
þegar dýrið verður fyrir streitu, eins og t.d. við smölun. Einkennin eru viðvarandi
í nokkrar vikur eða mánuði þar til dýrið deyr. Riðuveikar kindur vanþrífast oftast
nær. Fyrstu einkennin geta verið mismunandi. Þau eru breytileg frá degi til dags,
meira áberandi suma daga en aðra.
Langt getur verið í að einkenni verði stöðug. Því getur þurft að skoða kind
á þessu stigi oftar en einu sinni til að vera viss. Einnig skortir á að öll einkenni
riðuveiki komi fram í einni og sömu kindinni.
Kláðariða:
Kindurnar klóra sér á haus, síðum, drundi og víðar. Kláði sést þó ekki í öllum
tilfellum, en flest riðusmitað fé svarar þó klóri í bak.
Taugaveiklunarriða:
Kindurnar verða óttaslegnar, óöruggar með sig, hrökkva við, titra, skjálfa og
gnísta tönnum.
Lömunarriða:
Kindurnar liggja mikið, bera fætur hátt, slettast til í gangi.
Heimild / MAST
Mismunandi einkenni á riðu
Engar vísbendingar eru um að fólki stafi hætta af snertingu við riðusmitað fé né neyslu
afurða þess, svo sem kjöts, innmatar og mjólkur. Þannig að hvorki neytendur né fólk sem
starfar á sauðfjárbúum eða í sláturhúsum eru í hættu vegna riðuveiki í sauðfé.
Fólk smitast ekki af riðu
Skagafjörður hefur orðið illa fyrir barðinu á riðuveiki. Mynd / HKr.
Mikill kláði getur verið eitt af einkennum riðuveiki í sauðfé eins og þessi mynd
frá NADIS (The National Animal Disease Information Service) í Bretlandi sýnir.