Bændablaðið - 05.11.2020, Blaðsíða 21

Bændablaðið | Fimmtudagur 5. nóvember 2020 21
kindur geti drepist snögglega úr
riðuveiki en yfirleitt ágerist veikin
hægt í margar vikur og mánuði,
sjaldan þó lengur en eitt ár. Engin
lækning er þekkt, ekkert bóluefni
og engin nothæf próf sem nota má
til að leita uppi smitbera í lifandi fé.
Smitefnið berst með eitilfrumum
um allan líkamann. Það finnst í
blóði, en virðist óstöðugt þar og
nýtist því ekki til blóðprófs enn
sem komið er. Smitefnið hleðst upp
í hálskirtlum, í mjógörn, einkum
aftast, og í eitlavef víðar um lík­
amann. Svo berst það til heila og
mænu og safnast þar fyrir. Í heila
og mænu sjást vefjaskemmdir en
varla annars staðar. Ekki er vitað
hvers vegna það er.
Enn vantar á þekkingu um
riðuveiki og vísindalega stað­
festingu á ýmsu, sem reynslan
hefur kennt. Sjúkdómsvaldurinn
eða smitefnið er ekki að fullu
þekkt. Ekki er hægt að rækta það,
það er ótrúlega lífseigt, þolir langa
suðu, útfjólublátt ljós, öll helstu
sótthreinsiefni og virðist geta lifað
árum saman í umhverfinu.“
Hvorki baktería né veira
„Smitefnið er hvorki baktería né
veira heldur prótín, svokallað
príonprótín, sem hefur aflagast
eða krumpast en haldið að mestu
sömu efnasamsetningu og heilbrigt
príon­prótín. Príonprótín er eðlilegur
hluti af heilbrigðri skepnu en við
það að krumpast breytast eiginleikar
þess. Það verður torleyst, hættir að
taka þátt í efnaskiptum líkamans,
safnast að mestu saman í og við
frumuhimnur, einkum í heilanum
og eitlavef og skemmir út frá sér og
þær skemmdir leiða til sjúkdóms­
einkenna.
Þegar smitefnið kemst inn í heil­
brigðan líkama, oftast um munn,
og nær að búa um sig, fer það að
breyta þeim heilbrigðu og ókrump­
uðu príonprótínum sem það mætir
í sína eigin mynd. Þau umbreyttu
breyta síðan öðrum heilbrigðum
príonprótínum og svo koll af kolli.
Þannig fjölgar smitefninu, fyrst
hægt en svo með vaxandi hraða og
þá koma riðueinkenni í ljós.“
Smitleiðir
„Riðuveiki í sauðfé smitast fyrst
og fremst með því að skepnurnar
éta, drekka eða sleikja smitefnið í
sig. Smit getur einnig orðið um sár
og þess eru dæmi að riðuveiki hafi
komið fram í kind eftir burðarhjálp
manns með óþvegnar hendur, ný­
komnum frá því að hjálpa riðukind
að bera. Þetta þýðir að smit hafi þá
verið borið í skepnu um fæðingar­
veg. Unnt er að sýkja kindur í
tilraunum á marga fleiri vegu.
Blóðsýni úr riðukind var dælt í æðar
heilbrigðra kinda á Keldum og fengu
nokkrar þeirra riðu.“
Riða kemur ekki alltaf
fram í sýktum kindum
Kindur geta gengið með riðu langa
ævi án þess að hún komi fram. Oftast
er þó kindin veik í mánuði áður en
hún deyr, sjaldan þó lengur en eitt
ár. Veikin leiðir kindina stundum til
dauða á fáum vikum, eða á skemmri
tíma. Smitefnið virðist lifa í um­
hverfinu í meira en áratug og getur
komið upp á sama bæ oftar en einu
sinni.
Kraftar sem umbreyta eðlilegu
príonprótíni að mestu óþekktir
„Kraftar þeir sem umbreyta eðlilegu
príonprótíni og gera það að smitefni
eru að mestu óþekktir. Mismunandi
erfðaeiginleikar kinda og misjafnar
arfgerðir príonprótíns í ólíkum
kindum hafa áhrif á gang sjúkdóms­
ins. Þessir þættir stjórna því hvort
meðfædd mótstaða gegn veikinni
er mikil eða lítil og hve fljótt veikin
kemur í ljós eftir smitun.
Sumir telja að snefilefni í gróðri,
fóðri, vatni, jarðvegi og í skepnun­
um sjálfum kunni að hafa áhrif á
það hvort riðuveiki kemur fram, hve
lengi hún lifir í umhverfinu og hvort
hún kemur aftur og aftur. Einkum
hefur verið rætt um koparskort og
ofgnótt mangans. Selen er einnig
til athugunar,“ sagði Sigurður í
grein sinni. Hann benti þó á að að
svo komnu bendi ekkert til þess að
koparskortur hafi áhrif á riðuveiki.
Riðuveiki og aðrir príon-
sjúkdómar af TSE-flokki
Í annarri grein Sigurðar Sigurðar­
sonar segir að riðuveiki og aðrir
príonsjúkdómar af TSE­flokki
leggist á ýmsar tegundir dýra
í öðrum löndum. TSE stendur
fyrir „Transmissible spongiform
encephalopathy,“ er smitandi heila­
sjúkdómur þar sem vökvafyllt hol­
rúm myndast í heilanum og hann
verður svampkenndur.
„Sauðfé er eina dýrategundin
hérlendis sem vissa er um að hafi
tekið sjúkdóm af þessum flokki.
Riðugrunur hefur tvisvar sinnum
fallið á hreindýr sem gengu með
sauðfjárhjörð, gjörsýktri af riðu við
mikil dauðsföll. Í hvorugt skiptið
var unnt að sannreyna riðu, kannski
vegna mistaka við sýnatöku og
sendingu.“
Hliðstæður sjúkdómur
í hjartardýrum
„Rétt er að minnast þess að sjúk­
dómur hliðstæður riðuveiki, Chronic
Wasting Disease eða CWD, er
þekktur í hjartardýrum vestanhafs
og því ætti ekki að koma á óvart þótt
hreindýr gætu sýkst. Vegna gruns um
riðuveiki í hreindýrum hér á landi er
óráð að flytja þau á milli landshluta.
Aldrei hefur fundist riða eða grunur
um hana í geitum, köttum, minkum
eða kúm á Íslandi.“
Riðuveiki í sauðfé veldur
ekki sjúkdómum í fólki ólíkt
kúariðuafbrigðinu CJD
„Sjúkdómur af þessum flokki sem
leggst á fólk, svokölluð Creutzfeldt­
Jakob­veiki (CJD), er sjaldgæfari
hér á landi en í mörgum löndum og
ekkert samhengi virðist milli hans og
riðuveikinnar. Með öðrum orðum:
það virðist engin hætta á því að riðu­
veiki í sauðfé valdi sjúkdómi í fólki.
Í kjölfar kúariðu á Bretlandseyjum
var lýst nýju afbrigði af CJD sem
leggst á ungt fólk og er líklega hið
sama og kúariða. Það hefur aldrei
fundist hér á landi frekar en kúariðan.
Lesa má nánar um þetta efni í svari
Haraldar Briem við spurningunni
Hvernig breiðist Creutzfeldt­Jakob­
sjúkdómurinn út?“ að því er fram
kemur fram í útlistun Sigurðar.
Creutzfeldt­Jakob­veiki getur
smitast í menn og veldur skemmdum
á heila. Ekki er óalgengt að fólk sem
smitast hefur af þessum sjúkdómi
fái ranga greiningu og sé talið með
Alzheimer­ eða Parkinsonsveiki.
Um 300 til 400 tilfelli ýmiss
konar sjúkdóma af völdum príons,
eða skemmds prótíns, greinast í
Bandaríkjunum á hverju ári. Reynt
hefur verið að finna út hvort næmni
fyrir slíkum sjúkdómum geti verið
arfgeng.
Mikið fé hefur verið lagt í
rannsónir á Creutzfeldt­Jakob sjúk­
dómnum, en þar hafa bandarískir
vísindamenn verið í forystu, en
evrópskir vísindamenn fylgja þar
fast á eftir. Eins óhugnanlega og það
kann að hljóma, þá er talað um mikil
„markaðstækifæri” á þessu sviði og
að sá markaður vaxi um 17,5% á
milli áranna 2018 og 2023.
Víkurvagnar ehf. – Hyrjarhöfði 8. – 110 Reykjavík
Sími 577-1090 – www.vikurvagnar.is – sala@vikurvagnar.is
STYRKUR, ÞJÓNUSTA OG ÁREIÐANLEIKI
MIKIÐ ÚRVAL KERRUVARAHLUTA
VÍKURVAGNAR EHF.
RAFMAGNSBÚNAÐUR
BREMSUR
BEISLI
DEKK
LJÓS
LED LJÓS
Vegna þeirrar óvissu sem uppi
er um grunnorsökina fyrir
prótín-afmynduninni sem veldur
riðuveikinni, hafa komið fram
ýmsar tilgátur. Ein þeirra er að
gasmengun í gripahúsum, m.a. frá
mykju húsum undir fjósum eða
kindaskít undir grindargólfum,
geti verið orsakavaldurinn. Þar er
bent á ammoníaks- og metangas
mengun. Ammoníak, eða ammon-
ia á ensku, er líka nefnt köfnunar-
efnisvetni NH3. Er þetta litlausa
gas m.a. mikið notað í áburð og
sprengiefnagerð.
Vísindamenn sem Bændablaðið
hefur spurt um þennan möguleika
staðfesta að ekki sé vitað um
frumorsök þess að galli myndast í
prótíni sem síðan orsakar riðu veiki.
Jón Kolbeinn Jónsson, héraðsdýra­
læknir Norðvestur umdæmis, segir
að um sé að ræða tvær tegundir
af riðu, önnur er hefðbundin riða
og er smitandi, en hitt afbrigðið er
NOR98 og er ekki talin vera smit­
andi.
NOR98 verður til við stökk­
breytingu og á hún sér stað oftast í
eldri gripum. Jón segist hafa heyrt af
þessum getgátum að ammoníak eða
metangas geti valdið riðu en hann
hafi ekki fundið neina tilraun sem
gerð hefur verið eða nokkuð sem
styðji þessa tilgátu.
„Ég tel að riðusmitefnið lifi
í tugi ára og jafnvel hundruð ef
jarðvegurinn er þannig gerður að
lítið niðurbrot lífræns efnis á sér
stað. Tel mestu hættuna vera þegar
bændur eru að vinna upp gömul tún,
setja í kál eða moka upp úr gömlum
skurðum þar sem smitefni gæti hafa
leynst. Sauðfé á svo hættu á því að
éta jarðvegsmengað fóður þegar
gróðurþekjan er gisin eins og á
nýræktum og kálstykkjum,“ segir
Jón Kolbeinn.
Óskað eftir rannsókn
Guðbrandur Jónsson lýsti þeim
tilgátum í Bændablaðinu 23 júlí.
2015, en hann hefur gert fjölda
mælinga á styrkleika ammónía og
metangass í fjárhúsum hér á landi.
Hann hefur nú sent Matvælastofnun
erindi með ósk um rannsókn
á riðubúunum í Skagafirði.
Væntanlega er full ástæða til að
slík rannsókn verði gerð í ljósi
upplýsinga um að engin vitneskja
virðist vera til um að slík rannsókn
hafi yfirleitt farið fram.
Guðbrandur hefur starfað
sem þyrluflugstjóri, en er með
sérþekkingu á málefnum tengdum
rekstri á biogasstöðvum á Íslandi.
Hann segir að höfundur príonprótín­
kenningarinnar hafi verið spurður
út í hvaða munur væri á heilbrigðu
prótíni og príon­prótíni. Hann hafi
svarað því til að heilbrigt prótín væri
hringlaga en príonprótín tígullaga.
Getur ammónía aflagað prótín?
Guðbrandur segir að ammónía sé
mjög mínushlaðið efni og gæti
þannig verið skýringin á riðuveiki
og þeim skjálfta sem veik dýr ganga
í gegnum. Ef maður tengi rafmagn
í gegnum heilbrigt prótín þá verði
það tígullaga.
Hann segist sannfærður um
að bakteríugasið ammonia sé
orsakavaldurinn í riðuveiki á
Íslandi, en það myndist í niðurbroti
á taði og í fljótandi flór.
Í grein sinni í Bændablaðinu
bendir hann á að að fjárhúsalyktin
sé ekki bara venjulegt andrúmsloft.
Þar sé köfnunarefnið 78%, súrefnið
21% og annað efni 1%. Þegar
vatnið tekur svo völdin umbreytist
fjárhúsið í efnaverksmiðju vegna
gerjunar í skít.
„Til að fá skít til að hlaupa í
gerjun þarf hitastig að vera 3 gráður
eða hærra. Vatnið sem er 6.7 að pH
gildi, þynnir út pH gildið í skít
sem er 4.4 og hlandi sem er pH
5.4, gerjun hefst við pH gildið 6.5.
PH gildið þarf síðan að vera pH 6.5
eða hærra, það er jafnt framboð af
vatni. Falli niður framboð af vatni
á þessu gerjunarstigi verður til
eiturgas við pH gildið 6.2 eða lægra
og þá er hætta áferðum í flórnum
þegar eiturbakteríur taka völdin og
framleiða NOx gasið og minna magn
af brennisteinsvetni H2S.
Gerjunarbakteríur þurfa loft­
firrtar aðstæður og eru ljósfælnar
og dafna best í myrkri að nóttu
og þá gerist þetta við brunann,
niðurbrot mykjunnar í flór, í
gerjun á 1. og 2. stigi, en þau eru
3. stökkbreytingarstig baktería
í gerjun, CH4 methan í lokin á
gerjunarstigi 3.

A. Bruni við loftfirrtar aðstæður
í fjárhúsi er all sérstæður; Vatn
plús skítur jafnt og rakagas.
B. Bruni við loftvænar aðstæður
er þekktari sem; O2 og N2 og
raki í blöndu við Carbona yfir
í eldsneyti.
Eða í tilfelli A;
H2O, plús efnin í skít: C, plús
H2 ,plús S, plús O2, plús N2
,plús H2O, gerjast saman í
efnin; CO2, plús CO, NH3, plús
CH4, plús H2S, plús CH4, plús
SO2, plús O2 ,plús NOx plús N2,
plús raki og sót. Útkoman er
GERJUNARGAS.
Saklausa fjáhúsið verður að
efnaverksmiðju
Vatn og vatnsgufa (raki) blandast
skít, innihald í skít eru efnin:
C, carbon, H2, hydrogen,
S, Sulphur, O2 oxygen, N2
nitrogen og vatn og útkoman
verður: Raka eða gufugas með
eftirfarandi gasgufur: CO2 , CO,
NH3, SO2, O2, NOx, N2, H2S,
CH4, vatnsgufa og sót.
Saklausa fjárhúsið með
sína kindalykt verður hér að
efnaverksmiðju eða biogasstöð. Í
biogasstöð eru flest efnanna metin
hættuleg efni fyrir vinnandi menn
og þungagasið metið lífshættulegt
mönnum, efnin NOx, H2S, NO
og NO2. Þessi gasefni eru ofan
á skít í gerjun, eru þyngri en
andrúmsloftið og fara hvergi, bara
liggja og bíða eftir fórnarlambi.
Ekki dugar að nota gasgrímur
á þessi efni og því á að nálgast
þau með súrefnisgrímu tengda
súrefniskút,“ sagði Guðbrandur
Jónsson í grein sinni. /HKr.
Tilgáta um að frumorsök riðuveiki kunni
að leynast í gasmyndun í gripahúsum
Heilum úr fólki sem sýkst hefur af
Creutzfeldt-Jakob-veiki er oft líkt við
svamp af augljósum ástæðum.