Bændablaðið - 05.11.2020, Blaðsíða 50

Bændablaðið | Fimmtudagur 5. nóvember 202050
Er það hugsjón að vera sauðfjár-
bóndi, án möguleika til að lifa af?
Hvað um mjólkur bóndann? Er
það einnig hugsjón að gefast ekki
upp þar í baráttu við kerfið, til að
geta lifað af við þá framleiðslu?
Við fæðingu eða giftingu að hafa
ef til vill eignast fyrstu möguleika
vegna tengda til kaupa, síðan í
fyrstu baráttu að geta greitt eitt-
hvað til seljanda, nær alltaf með
persónulegu láni, síðan að vera við
dyr banka eða fjármálastofnana í
leit að fjármunum til að geta greitt
upp í kaupin, bætt búið og aukið
framleiðslu.
Svör bankastofnana: Þú færð ekki
lán nema þú stækkir búið enn meira
og fjárfestir enn meira. Þú verður
að kaupa aukinn mjólkurkvóta,
stækka fjósið og kaupa fleiri tæki,
þau nýjustu og afkastamestu sem
eru á markaði. Ef þú getur þetta, þá
færðu lán út á kvótann og allt sem
þú átt, sem þú verður að veðsetja og
borga lánin eftir okkar skilmálum.
Af tvennu illu er auðveldara að
vera þvingaður til að lifa af hugsjón
á litlu búi í fátækt en að lifa nær alla
ævi í endalausu kapphlaupi við að
kaupa kvóta í mjólkurframleiðslu
eða sauðfjárframleiðslu, sem fást
ekki keyptir með venjulegum við­
skiptaháttum. Mjólkurframleiðsla
umfram kvóta, er nær verðlaus í dag,
um 4 kr. á lítra og seldur dilkur án
kvóta greiðir ekki nema örlítinn
hluta af framleiðslukostnaði dilks­
ins til bóndans.
Það er eitthvað mikið að í
því landbúnaðarkerfi sem við
höfum byggt upp með heftandi
skilmálum ríkisins í beingreiðslum,
síbreytilegum kvótareglum og
afurðastöðvum, sem sagt er að
bændur eigi og stjórni, en gera ekki.
Kvótinn
Kvóti var settur á þessar tvær hefð­
bundnu búgreinar til að stjórna
framleiðslunni, sem var aðgangur
að beingreiðslum til bænda um, 12
milljörðum á ári. Þrátt fyrir það lifa
bændur ekki af þessari framleiðslu,
nema geta aukið framleiðsluna
verulega, sem tiltölulega fáir hafa
getað gert, því mjög lítill kvóti fæst
keyptur á markaði vegna bundins
lágmarksverðs. Kvótinn bindur
þetta fjármagn bænda án möguleika
til verðmætaaukningar við þessar
aðstæður og er algjör andstæða við
fiskveiðikvóta að þessu leyti. Verðið
fer ekki eftir eftirspurn heldur upp­
gefnu lágmarksverði sem miðað
er við, þannig að nær enginn kvóti
fæst til sölu. Svona viðskiptalögmál
gengur ekki upp.
Kvótinn hindrar þannig í dag
allar framfarir í þessum búgrein­
um og því verður að breyta verð­
lagningu kvóta, sem heimild til
niðurgreiddrar framleiðslu, með
uppkaupum ríkisins af handhöfum,
eftir því sem þeir hætta framleiðslu.
Við það gæti yngri kynslóð tekið
við af þeirri eldri, sem fengi greitt
fyrir kvótann, sem hún hefur áunnið
og viðhaldið eða keypt dýru verði.
Leyfi til framleiðslu vegna upp­
kaupa ríkisins af slíkum kvóta væri
úthlutað smátt og smátt án verðs
með tilliti til jarðar viðkomandi
aðila og aðstöðu sem fyrir væri til
framleiðslu, þannig að góð bú gætu
stækkað.
Afurðastöðvarnar
Bændum er sagt að þeir eigi af­
urðastöðvarnar og geti stjórnað
þeim. Reyndin virðist vera sú að
forstjórar stjórni, og að bændur á
aðalfundum eða í stjórn fái þar engu
ráðið. Hvernig er háttað greiðslum
til bænda fyrir afurðirnar frá af­
urðastöðvunum? Sama og ætíð
áður. Allir fá sitt eftir reglum um
ferðakostnað, eftirlit, tímavinnu,
yfirvinnu, stjórnunarkostnað, hag­
ræðingu í stjórnun úrvinnslu og
geymslu, og þegar allt er greitt til
annarra er bændum sagt: Þetta er
það sem eftir er. Sauðfjárbóndinn
fær t.d. tæplega eitt læri úr búð
fyrir lambið sem hann lagði inn.
Þannig er andvirðið greitt til allra
annarra, en síðast það sem eftir
stendur til bænda, samkvæmt ein­
hliða ákvörðun afurðastöðvarinnar.
Afurðastöðvarnar eru því í
dag einokunarstöðvar gagnvart
bændum, því það er engin
samkeppni á þessum markaði. Þær
ráða hvað kemur til sölu frá þeim
og á hvaða verði. Ef vöntun verður
á ákveðnum einingum ræður sú
afurðastöð sem á eininguna hvort
hún selur annarri sem á ekki þá
einingu og ef hún selur, þá á hvaða
verði. Einnig ber að líta til hinna
þriggja stóru viðskiptaaðila Festi,
Haga og Nettó (kaupfélögin), hver
með sína afurðastöð án samkeppni
í kaupum þar á milli. Síðan verður
að skoða uppgjörsaðferðir þeirra,
þar sem þær ráða hvernig hagnaði
eða veltu er skipt milli vinnslu og
sölu, innflutningi og sölu á þeim
innflutningi eða arði til hluthafa
eftir mismunandi vægi og síðan allra
síðast uppgjöri til bænda.
Það er nauðsynlegt að brjóta upp
þetta afurðasölukerfi, sem viðheldur
einokun á kostnað framleiðanda og
möguleikum á að hækka verð afurða
til þeirra. Ná verður fram samkeppni
milli afurðastöðva um afhendingu
afurða inn á opinn frjálsan markað
með gegnsæi í útreikningum á
afurðaverði til bænda. Einnig verður
að tryggja að framleiðendur geti selt
afurðir sínar beint til neytenda, sem
koma heim á framleiðslustað eins og
gert er erlendis.
Ný landbúnaðarstefna
Ekki er hægt að una áfram við það
kerfi í íslenskum landbúnaði, sem
skilar ekki bændum launum fyrir
uppbyggingu og stækkun búa sinna
og fyrir störf sín. Það er hvorki
hægt að lifa þar af hugsjón eða í
skuldaklöfum. Bújarðir landsins
bjóða upp á ótrúlega möguleika
í dag. Jörðin með hinni íslensku
frjómold er einhver sú dýrmætasta
í Evrópu, en þó langódýrust, ha á
óræktuðu góðu landi á um 250 þús.
kr., en í Evrópu á 2 til 6 milljónir
hver ha. Vatnið hvergi hreinna,
loftið heilnæmara, vindurinn, árnar
og hafið við strendur jarða, allt með
sínum möguleikum fyrir dugandi
bændur.
Núverandi beingreiðslur til
bænda, áður niðurgreiðslur ríkisins,
til að lækka verð til neytenda, miðast
við framleiðslu afurða og hvetur
þannig til umframframleiðslu. Þetta
kerfi er ekki samanburðarhæft við
niðurgreiðslur í öðrum löndum,
einkum EB landa, að ekki sé rætt um
uppkaup umframframleiðslu í USA
til útflutnings á stórlækkuðu verði.
Það þyrfti að taka upp land­
búnaðar kerfi með sams konar
stuðningi og þekkist í Evrópu, sem
miðast við nýtingu jarðarinnar, sem
hver ábúandi á lögbýli býr á. Miða
stuðning ríkisins við kolefnisjöfn­
un og verndun lands, en ekki fram­
leiðsluna, þannig að tryggt væri að
landið bæri hana, og ef um umfram­
framleiðslu væri að ræða á markaði,
minnki bændur landnot sín til fram­
leiðslunnar, ella sé stuðningurinn
minnkaður.
Þessar breytingar gætu náðst
fram með aðlögun á lengri tíma frá
núverandi kerfi til þess sem við tæki,
þannig að bændur yrðu ekki fyrir
fjárhagslegum skaða, en fengju ný
tækifæri til að auka tekjur sínar og
frelsi frá því að binda fjármagn í arð­
lausum kvóta með nýjum möguleik­
um til sóknar.
Eitt tækifærið er núna að opnast
við útgöngu Breta úr ESB sem
þyrfti að bregðast við strax til að
geta nýtt möguleika á útflutningi á
skyri án tolla, sem MS í dag lætur
erlenda aðila framleiða fyrir sig með
sérleyfissamningum úr erlendum
hráefnum og þar með lakari vöru,
t.d. sameinaða danska og sænska
fyrirtækið Arla.
Fleiri tækifæri ætti að nýta, t.d. að
vernda innlenda landbúnaðarfram­
leiðslu gagnvart innflutningi út frá
Parísarsamkomulaginu með því að
setja á sérstakt kolefnisgjald á vörur
sem eru framleiddar á Íslandi.
Samþykkja ætti sérstök lög á
Alþingi, sem hindri innflutning á
afurðum sem framleidd eru með
mikilli lyfjanotkun, og getur þannig
myndað óheilbrigða samkeppni
við innlenda framleiðslu og valdið
neytendum heilsutjóni.
Einnig þarf strax að koma í veg
fyrir tollamisnotkun, ef rétt er að
unnið kjöt sé flokkað sem óunnið
við innflutning og ostar fluttir inn á
röngum tollanúmerum. Við útgöngu
Breta úr ESB þarf að semja á ný um
inn­ og útflutning landbúnaðarvara
við ESB, jafnframt því að taka upp
tvíhliða samning við Breta.
Tillögur um útfærslu á nýju
landbúnaðarkerfi:
I. Greiðslur til kolefnisjöfnunar
og verndunar lands til nytja.
1. Stofna skal með lögum
verðlagsnefnd landbúnaðarins sem
greiði styrki til kolefnisjöfnunar og
verndunar lands til nytja.
2. Greiða skal til ábúenda
á lögbýlum ákveðna upphæð
á ársgrundvelli með tilliti til
landstærðar í ræktun og afgirtum
úthaga og með tilliti til fjölda og
tegunda gripa.
3. Greiða skal til ábúenda á
lögbýlum fyrir verndun landsins
og umhirðu.
4. Greiða skal til ábúenda á
lögbýlum sem stunda garðrækt,
kornrækt, repjurækt eða aðra
samsvarandi ræktun út á fjölda ha
í ræktun með tilliti til tegunda í
framleiðslu.
5. Greiða skal til eiganda
garðyrkjustöðva fyrir framleiðslu
sína með tilliti til tegunda, fjölda
ha í útiræktun og fermetrastærð í
ræktun undir gleri.
II. Markaðssetning landbúnaðar­
afurða.
1. Árlega sé ákveðið fast
grunnverð afurða af verðlagsnefnd
landbúnaðarins. A) Í kjötafurðum
sé ákveðinn sláturkostnaður og
geymslugjald afurðastöðvar á
hvern dag fyrir hverja kjöttegund.
B) Í mjólkurframleiðslu sé
ákveðið fast grunnverð hvers lítra
að viðbættum flutningskostnaði,
vigtun og gerilssneiðingu. C)
Í grænmetisrækt sé ákveðið
grunnverð.
2. Afurðir séu upprunamerktar
frá framleiðendum eftir gæðum í
a.m.k. tvo verðflokka, sem fylgi
afurð til neytenda, eftir því sem
við á.
3. Framleiðendum sé gert heimilt
að selja neytendum beint afurðir
sínar með söluábyrgð viðkomandi
um heilbrigði og gæði afurðarinnar,
upprunaskráningu og staðfestingu
eftirlits um framleiðslu og uppgjör.
4. Allar aðrar afurðir fara á upp­
boðsmarkað og seljist þar. Allir
kaupendur og afurðastöðvar hafa
þar jafnan aðgang. Uppgjör í sölu frá
markaði greiðist beint til framleið­
anda samkvæmt upprunamerkingu
að frádregnum kostnaði við upp­
boðið og grunnverð verðlagsnefndar
sbr. A og C í lið 1. Í markaðssetn­
ingu mjólkur kaupi afurðastöðvar
og aðrir kaupendur mjólk með sam­
bærilegum hætti, sbr. B í lið 1 og
greiði beint til framleiðenda kaup­
verð að frádregnum flutningskostn­
aði, innvigtun og gerilsneyðingu.
5. Í lok afsetningar árlega á hverri
afurð kaupir ríkið umframbirgðir til
neyðaraðstoðar.
III. Stjórnun og vernd landbún­
aðar framleiðslu.
1. Kvóti bænda eða ábúenda
á lögbýlum verði keyptur
af ríkinu þegar viðkomandi
hætta framleiðslu, miðað
við fast upphafsverð við
lagasetningu, sem hækkar
árlega í samræmi við hækkun
neysluvísitölu. Verðlagsnefnd
landbúnaðarins getur lagt til að
kvóti verði keyptur fyrr til að
leysa skuldabyrði viðkomandi
vegna kvótakaupa.
2. Verðlagsnefnd landbúnaðarins
heimilar nýjum framleiðendum
framleiðslu miðað við uppkaup
kvótans að teknu tilliti til
jafnvægis á markaði.
3. Verði umframframleiðsla
afurða á einstökum tegundum
miðað við ofangreinda mark­
aðssetningu sé framleiðenda
eða framleiðendum, eftir því
sem við á, skylt að minnka
framleiðslu sína í hlutfalli við
heildarframleiðslu, áætlað til
tveggja ára í senn. Verði hann
eða þeir ekki við því, lækka
greiðslur hlutfallslega samsvar­
andi greiðslum í I. kafla þessara
tillagna.
4. Til verndar gagnvart innflutn­
ingi á sambærilegum afurðum
framleiddum innanlands sé lagt
á sérstakt kolefnisgjald, sam­
kvæmt Kyoto­bókuninni og
Parísarsamkomulaginu.
5. Til verndar gagnvart innflutn­
ingi verður að styrkja tolla­
eftirlit með innflutningnum.
6. 6. Til verndar heilbrigði
framleiðslunnar séu sett
sérstök lög á Alþingi, sem
hindri innflutning á afurðum
sem framleidd eru með mikilli
lyfjanotkun, og geta valdið
neytendum heilsutjóni.
7. Til verndar og viðhalds
landbúnaðarframleiðslunnar
séu sett sérstök lög, sem heimili
ættliðaskiptingu á stærstu búum
landsins með vilja eigenda. Það
mætti t.d. gera með lagaheimild
um að ríkið veitti kaupanda lán
án vaxta til 40 ára til að greiða
kaup búsins með veði í öllum
eignum búsins.
IV. Útflutningur landbúnaðar­
vara.
1. Tryggt sé að allur útflutningur
tengdur íslenskum landbúnaði
njóti íslenskrar lögverndar
með merkingu og ábyrgð,
sem hágæðavara, sem njóti í
markaðsverði hámarksverðs,
eftir því sem við getur átt.
2. Óheimilt sé að selja erlendum
aðilum aðgang að framleiðslu
með sölu á íslenskri verndaðri
framleiðslu.
3. Unnið sé að því þegar í
stað að allur útflutningur
landbúnaðarafurða til Bretlands
sé án tolla.
4. Nái garðyrkjuframleiðendur
því takmarki að framleiða
umfram innanlandsneyslu til
útflutnings með stórkostlegri
stækkun garðyrkjustöðva, sé
unnið að því að þær stöðvar
sameinaðar njóti kaupa á
raforku sem stórnotendur.
5. Ríkinu sé heimilt að kaupa
umframbirgðir, sbr. 5. tölulið
í II. kafla og afsetja sem
þróunarstyrk til fátækra landa
með flutningskostnaði.

Halldór Gunnarsson
LESENDABÁS
Hvernig geta bændur lifað af framleiðslu sinni?
Halldór Gunnarsson.
Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.vbl.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
HAUGSUGU-
DÆLUR
6,500 - 9,500
11,000 - 13,500 lítra
HAUGSUGUHLUTIR
VARAHLUTIR
Sími: 563 0300 / Netfang: bbl@bondi.is / bbl.is
29,2%
landsmanna lesa
Bændablaðið
21,9% 41,9%
á landsbyggðinni
á höfuðborgarsvæðinu
29,2%
landsmanna lesa
Bændablaðið
Lestur Bændablaðsins: BÆNDABLAÐIÐ ER GEFIÐ ÚT Í 32 ÞÚSUND
EINTÖKUM Á TVEGGJA VIKNA FRESTI
Heimild: Prentmiðlakönnun Gallup, okt.-des. 2019. Aldur 12-80 ára.
Hvar auglýsir þú?