Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Qupperneq 67

o.fl., 2020). Ef sjúklingur leggst inn á sjúkrahús nógu snemma
eir heilaslag er stundum hægt að veita svokallaða enduropn-
unarmeðferð. Um er að ræða tvenns konar meðferð, annars
vegar segaleysandi lyagjöf og hins vegar segabrottnám. Báðar
þessar aðferðir kreast þess að sjúklingurinn uppfylli ströng
skilyrði og því eru ekki allir sem geta nýtt sér þessi úrræði
(Pow ers o.fl., 2019).
Segaleysandi meðferð með tPA
Segaleysandi meðferð með Tissue Plasminogen Activator
(tPA) lyagjöf í æð er áhrifarík læknisfræðileg meðferð við
heila blóðþurrð (Powers o.fl., 2019). Fresturinn til að beita tPA-
lyagjöf er knappur eða órar og hálf klukkustund eir að
fyrstu einkenni heilaslags koma fram. Í einstaka tilfellum er
hægt að gefa tPA þegar lengri tími hefur liðið frá upphafi ein-
kenna eða þegar upphafstími einkenna er óljós, eins og þegar
fólk vaknar upp með heilaslag (omalla o.fl., 2018; Powers
o.fl., 2019). Um það bil þriðji hver sjúklingur sem fær tPA-
meðferð innan þriggja klukkustunda frá upphafi heilaslags
hefur náð fullum bata þrem mánuðum eir meðferðina, en
einn af hverjum sex sjúklingum sem meðhöndlaðir eru með
tPA innan ögurra og hálfrar klukkustunda eir heilaslag hafa
náð fullum bata þrem mánuðum eir meðferðina (Lees o.fl.,
2010). Batahorfur sjúklings fara eir því hversu hratt er brugð -
ist við blóðþurrðinni og hversu lengi svæði heilans er án nægj-
anlegs súrefnis (Denny o.fl., 2020). Fyrstu árin eir að tPA
meðferð hófst á Íslandi fengu innan við 6% sjúklinga með
blóðþurrðarslag meðferðina á Landspítalanum (Albert P. Sig-
urðsson, 2018). Þetta er mjög lág tala miðað við hin Norður-
löndin. Í október árið 2017 var innleitt nýtt ferli á Landspítala
til þess að stytta tímann frá upphafi einkenna til tPA-meðferðar
og ölga þar af leiðandi þeim sem fá meðferðina. Fyrsta árið
eir að verklagið var tekið í notkun fengu meira en helmingi
fleiri sjúklingar segaleysandi meðferð á Landspítalanum. Tím-
inn frá því að sjúklingurinn kemur inn á spítala og þangað til
lyagjöf hefst, hefur einnig styst um 40 mínútur (munnleg
heimild Björn Logi Þórarinsson, taugalæknir).
Segabrottnám
Segabrottnám er innæðaaðgerð sem framkvæmd er með sér-
stökum æðaþræðingarleggjum þar sem hægt er að arlægja
blóðsega í stórum, aðlægum slagæðum heilans. Árangur þess-
arar aðgerðar er háður því hversu langur tími líður frá upphafi
einkenna og þar til að búið er að koma blóðflæði aur á svæðið.
Fyrir hverja 15 mínútna styttingu á þessum tíma er áætlað að
39 sjúklingar af 1000 sem fá þessa meðferð verði fyrir minni
fötlun og aðrir 25 sjúklingar verði sjáljarga (Saver o.fl., 2016).
Mestur ávinningur fæst ef segabrottnám fer fram innan sex
klukkustunda frá fyrstu einkennum heilaslags. Ef aðlægt blóð -
flæði er gott er stundum hægt að beita segabrottnámi síðar
með góðum árangri (Alberts o.fl., 2018; Motyer o.fl., 2017;
Nogueira o.fl., 2018).
Heilaslagseiningar
Þrátt fyrir að áðurnefndar enduropnunaraðgerðir gefi mjög
góða raun og árangur þeirra sé sannaður í mörgum rann sókn -
um, má ekki líta fram hjá þeirri staðreynd að sérhæfðar heila-
slagseiningar eru mikilvægar í meðferð heilaslagssjúklinga.
Heilaslagseiningar auka batahorfur sjúklinga óháð aldri, fyrra
heilsufari og alvarleika slags. Frá árinu 1990 hefur með ferð
sjúklinga á sérhæfðum heilaslagseiningum skilað langt um best -
um árangri allra þeirra aðferða og úrræða sem hafa verið reynd
(Hill og Hachinski, 1998). Af hverjum 100 sem hljóta meðferð
á heilaslagseinungum lifa 2 fleiri af, 6 fleiri sem útskrifast á
eigið heimili og 6 fleiri sem verða alveg sjáljarga heldur en
sjúklingar sem fá ekki þessa sérhæfðu með ferð (Lang horne
og Ramach andra, 2020). Líta ætti alltaf á heilaslagseiningu sem
kjarnann í meðferð heilaslagssjúklinga (Hamann o.fl., 2016;
Teasell o.fl., 2016; Langhorne og Ramachandra, 2020). Ekki er
vitað nákvæmlega hvers vegna þessi já kvæðu áhrif eru svo
sterk. Árangurinn er byggður á nokkrum einföldum verklags-
reglum í eirliti og meðferð, sem er ekki kostn aðarsöm, en
kreast sérhæfðar þekkingar og þverfaglegrar samvinnu (Tea-
sell o.fl., 2016).
Hjúkrunareftirlit fyrstu
þrjá sólarhringana — líkamshiti,
blóðsykur og kynging
Það eru margir þættir í hjúkrunareirliti sem skipta máli fyrir
horfur heilaslagssjúklinga fyrstu þrjá sólarhringana eir áfallið.
Í eirfarandi umöllun verður sjónum beint að þremur mikil -
vægum þáttum sem eru hiti, blóðsykur og kynging.
Hækkun á líkamshita, blóðsykri og kyngingarerfiðleikar
eru algeng vandamál eir blóðþurrðarslag. Fyrstu sjö dagana
eir áfallið hækkar líkamshiti hjá 40–61% sjúklinga og eru um
25% þeirra komin með hitahækkun aðeins 6 klukkustundum
frá upphafi slags (Greer o.fl., 2008; Wrotek o.fl., 2011). Blóð -
sykurs hækkun sést hjá allt að 50% sjúklinga bæði hjá þeim sem
eru með og án þekktrar sykursýki (Fuentes o.fl., 2018). Kyng-
ingarerfiðleikar eru meðal 25%–81% sjúklinganna eir því
hvernig þátttakendur eru valdir og eir þeirri aðferð sem
notuð er við greiningu (Daniels o.fl., 2019) en er að jafnaði í
kringum 65% fyrstu dagana (Hines o.fl., 2016). Öll þessi þrjú
vandamál geta leitt til aukinnar sjúkdómsbyrðar og ölgað
dauðsföllum (Clark o.fl., 2014; Middleton o.fl., 2011; Pinzon
o.fl., 2017; Skafida o.fl., 2018).
Til þess að stuðla að auknum batahorfum eir heilaslag er
nauðsynlegt að greina vandamál sem fyrst (Kenny o.fl., 2016).
Slembirannsókn Middleton og félaga (2011) markaði tímamót
en þar kom fram að notkun skýrra verkferla í hjúkrun, varð -
andi eirlit og meðferð á hækkuðum líkamshita, blóðsykri og
kyngingarerfiðleikum (FeSS-verkferill, Fever, Sugar, Swallow-
ing) fyrstu þrjá sólarhringana eir heilaslag, dró marktækt úr
dauðs föllum og varanlegri fötlun. Almennt hafa alþjóðalegar
klínískar leiðbeiningar um meðhöndlun sjúklinga eir heila-
slag mælt með skimun og meðferð við öllum ofarnefndum
meðferð sjúklinga fyrstu þrjá sólarhringa eftir blóðþurrðarslag í heila
tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 96. árg. 2020 67