Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Síða 74

Meðferðin sjálf
Meðferðin felur í sér að gefa krabbameinslyf, oft ásamt geisl um og lyfjum sem
bæla niður ónæmiskerfið. Þetta leiðir til erfiðra aukaverkana fyrir sjúklinginn.
Meðferðin felur í sér að þurrka út meira og minna þær stofnfrumur sem sjúk-
lingurinn er með í beinmergnum og gefa honum nýjar stofnfrumur frá gjafa sem
búið er að finna og passar sjúklingnum. Því betur sem gjafinn passar því minni
líkur eru á höfnun og erfiðum aukaverkunum. Gjafinn getur verið skyldur eða
óskyldur sjúklingnum. Til eru gagnabankar úti um allan heim sem hægt er að
leita í ef enginn skyldur gjafi er til staðar. Íslendingar geta líka verið með á skrá
yfir stofnfrumugjafa hjá gagnabanka Blóðbankans á Íslandi.
Ferlið fyrir sjúklinginn
Greiningin
Að greinast með blóðsjúkdóm er yfirleitt mikið áfall fyrir einstakling, fjölskyldu
hans og vini, sérstaklega þegar um illkynja sjúkdóm er að ræða. Þessir sjúkdómar
geta verið illskeyttir og þurfa sjúklingarnir oft fljótt að byrja meðferð til að reyna
að ná tökum á þeim. Í vissum tilfellum er ljóst frá upphafi að sjúklingurinn þarf
að gangast undir stofnfrumuígræðslu til að hægt sé að lækna sjúkdóminn. Í öðrum
tilfellum er byrjað á hefðbundinni meðferð sem svo hefur ekki tilætluð áhrif eða
sjúkdómurinn tekur sig upp aftur. Þá þarf að grípa til stofnfrumuígræðslu.
Það er á ábyrgð læknis sjúklingsins ásamt öðrum fagaðilum í teyminu kringum
sjúklinginn að ákveða hvort sjúklingurinn eigi möguleika á að gangast undir
meðferðina. Þar skiptir aldur, líkamleg heilsa, andleg heilsa, stuðningsnet sjúk-
lingsins og vilji hans miklu máli. Sjúklingurinn fer í ítarlegt samtal við lækni og
hjúkrunarfræðing þar sem farið er yfir við hverju megi búast og allar þær auka-
verkanir sem upp geta komið, lífslíkur og annað slíkt. Sjúklingurinn hefur alltaf
rétt á að afþakka meðferð.
Þegar ákveðið hefur verið að sjúklingurinn gangist undir stofnfrumuígræðslu
þarf að finna gjafa. Byrjað er að leita innan fjölskyldunnar og þá helst til systkina.
Það eru 25% líkur á að alsystkin passi sem gjafar. Ef enginn gjafi er tiltækur innan
fjölskyldunnar er farið að leita í gagnabönkum úti um allan heim. Ef gjafi finnst
þarf að hafa samband við hann og athuga hvort hann getur hugsað sér að gefa
stofnfrumur, athuga líkamlegt og andlegt ástand gjafans og hvort það passar gjaf-
anum að söfnunin eigi sér stað þegar þörf er á. Ef allt gengur upp er farið að skipu-
leggja ferlið í smáatrið um.
Gjafinn
Gjafinn þarf að gangast undir ýmsar rannsóknir áður en hann er samþykktur sem
gjafi og áður en söfnun stofnfrumanna getur átt sér stað, svo sem blóðprufur og
heilsufars skoðun. Áður en söfnunin fer fram þarf gjafinn að gefa sjálf um sér
sprautu í kviðinn (GCSF – Zarzio®) til að auka magn stofnfruma úti í blóðinu.
Oftast fer söfnuninn fram þannig að blóð rennur frá gjafanum í gegnum sérstaka
vél sem safnar stofnfrumunum saman í poka en afgangurinn af blóðinu er gefinn
til baka. Frumurnar kallast þá útlægar stofnfrumur. Engar alvarlegar aukaverkanir
eru þekktar af þessari meðferð fyrir gjafann þó þreyta og beinverkir geti komið
fram í sambandi við ferlið.
Önnur aðferð er að draga beinmerg beint úr beini gjafans. Þarf þá gjafinn að
leggjast inn á sjukrahús, er svæfður og beinmergur sem inniheldur stofnfrumur
er dreginn með grófri nál úr mjaðmabeini gjafans. Þessi aðferð hefur í för með
sér þær aukaverkanir og áhættu sem venjulegar svæfingar hafa auk verks í
mjaðmabeini eða baki í nokkra daga á eftir.
sólveig aðalsteinsdóttir
74 tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 96. árg. 2020
Ef gjafinn er óskyldur sjúk-
lingnum gildir full þagnar-
skylda og hvorki sjúk-
lingur inn né gjafinn fá
neinar persónuupplýsingar
hvor um annan. Ef gjafinn
hefur gefið samþykki sitt
fyrir að sjúklingurinn megi
hafa samband síðar getur
sjúklingurinn sent bréf til
umsjónaraðila ígræðsl -
unnar tveimur árum eftir
að meðferðin átti sér stað
og komist þannig í sam-
band við gjafann.