Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Blaðsíða 113

um slíkt endurspeglaðist í umræðum á málþingi um farsæla
öldrun þar sem rætt var um mikilvægi þess að eldra fólk hefði
rými til að vera það sjálft. Áhrifamesta rýmishugmyndin er þó
vafalaust aðgreiningin milli almannarýma og einkarýma sem
mótast af hugmyndinni um réttinn til einkalífs, en í hugum
margra er heimilið miðpunktur einkalífsins.
Hugtakið staður er nátengt og samofið hugtakinu rými en
vísar yfirleitt til þátta sem tengjast sambandi mannsins við til-
tekið umhverfi og mótast af minningum og merkingu (Casey,
2001). Staður er lykilhugtak landfræði en innan hennar hafa
verið öflugar rannsóknir á samspili heilsu, vellíðanar og staða.
Í þessum skilningi er heimili staður sem segir eitthvað um íbúa
þess. Hugtakinu læknandi landslag (e. therapeutic landscape)
hefur verið beitt í umfjöllun um áhrif heimilisins á líðan fólks
og umönnunaraðila (Williams, 2002). Þó að hugmyndin um
læknandi áhrif heimilisins þyki áhugaverð hefur framsetningin
þó verið gagnrýnd og mælt er með að vísa frekar til heilsusam-
legra rýma, staða og starfsaðferða (Bell o.fl., 2018).
Þessar hugmyndir um staði og tengsl fólks við þá hafa beint
athyglinni að áhrifum þeirra á sjálfsskilning einstaklinga. Bent
er á að daglegt umhverfi mótar skynjun okkar, sjálfsskilning
og félagslega hegðun (Sigrún Alba Sigurðardóttir og Daniel
Reuter, 2017). Talað hefur verið um að heimili endurspegli ein-
staklinginn og að þau séu í sumum tilvikum mikilvægur þáttur
í sjálfsmynd hans. Hér eru hugmyndir þýska heimspekingsins
Martin Heidegger (1971) um að eiga heima eða dvelja við til-
teknar aðstæður mikilvægar. Þær hafa haft veruleg áhrif á
rannsóknir á því hvað felst í því að finnast maður eiga heima.
Hér notar Heidegger orðið að dvelja (e. dwelling) sem byggist
á hinum fyrirbærafræðilega skilningi sem hann setti fram og
felur í sér að vera samtengdur aðstæðum þar sem sú merking
sem heimilið hefur skiptir lykilmáli. Loks má nefna hugtakið
staðtengsl (e. attachment to place) sem vísar til tilfinninga-
tengsla sem fólk myndar við stað (Najafi og Kamal, 2012).
Þetta hugtak hefur töluvert verið notað í tengslum við minn-
ingar og heimili.
Tilgangur þessarar greinar er að varpa ljósi á meginhug-
myndir og hugtök sem móta skilning á heimilum og hvernig
fjallað er um áhrif þess að búa heima á heilsufar og líðan
hrumra eldri borgara. Slík þekking er mikilvæg fyrir þá sem
starfa á heimilum fólks og getur aðstoðað þá við að skipuleggja
viðeigandi og árangursríka umönnun. Því er þessi umfjöllun
mikilvægt framlag til þekkingar í hjúkrunarfræði og felur í sér
endurskoðun á hugmyndum um umhverfið.
Efniviður, leitir og greining hugmynda
Greinin byggist á greiningu á fjölfaglegri umfjöllun um heimili
þar sem leitast var við að skýra hugmyndir, hugtök og skilning
sem mótað hefur umfjöllun um heimili fólks, sérstaklega eldra
fólks sem á við heilsufarserfiðleika að stríða. Efniviðurinn á
rætur að rekja til ólíkra fræðigreina, eins og landfræði, heim-
speki, byggingarlistar, félagsfræði, iðjuþjálfunar og hjúkrun-
arfræði. Vorið 2019 var framkvæmd leit í gagnasöfnunum
Scopus (n = 852), Cinahl (n = 430), PubMed (n = 108) og
Leitir.is (n = 56). Miðað var við birtingu á árunum 2015–2019.
Leitað var að greinum á ensku og íslensku (Leitir.is). Leitarorð
voru sett saman á ólíkan hátt, en þau voru home, environment,
space, place, health, chronic illness, older people, family. Á ís-
lensku voru leitarorðin heima, heimili, rými, umhverfi, staður
og aldraðir notuð. Farið var yfir tilvitnanir lykilgreina og
heimildaskrár skoðaðar (hér var gagnasafnið Google Scholar
yfirleitt notað). Alls voru 1.446 titlar og útdrættir ritverka
skoðaðir í þessari leit og 325 greinar og bókarkaflar valdir til
nánari lesturs. Að auki voru 120 ritverk tekin til skoðunar sem
fundust, bæði fyrir og eftir þessa leit. Í niðurstöðum þessarar
rannsóknar var unnið með 40 ritverk. Í mörgum tilvikum var
sú grein sem þótti vönduðust valin til að endurspegla tiltekna
umfjöllun.
Eins og fram hefur komið var þessi umfjöllun afmörkuð
við heimili hrumra eldri borgara. Tekin var ákvörðun um að
útiloka greinar sem beindust að ákveðnum sjúkdómum en
tóku ekki mið af almennum hrumleika. Jafnframt voru greinar
sem fjölluðu um lífslok heima útilokaðar, en þar er auðug um-
fjöllun um heimilið en viðfangsefnin önnur. Við greiningu á
efninu var stuðst við hinn fræðilega skilning á hugtökunum
umhverfi, rými, staður, „að eiga heima“ og verndun einkalífs.
Niðurstöður
Eftir greiningu á efninu voru efnistök skipulögð þannig að
annars vegar var fjallað um heimili sem efnislegt eða manngert
umhverfi og hins vegar það hvernig fólk skynjar heimili sitt og
tengist því eða hvaða merkingu það hefur. Þetta voru þær tvær
meginstefnur sem komu fram í greiningunni. Hér á eftir verð -
ur gerð grein fyrir þessum tveimur sjónarhornum og því lýst
hvernig þau vinna saman og móta viðkvæma reynslu af því að
búa á einkaheimili með heilsufarserfiðleika og minnk aða
færni.
Heimilið sem manngert rými
Í hugum flestra vísar hugtakið heimili til húsnæðis eða híbýla
og umhverfis þess, hins efnislega veruleika sem mótar það
rými sem við búum í. Hönnun húsa og skipulag hverfa er verk-
efni arkitekta og skipulagsfræðinga. Hlutverk þeirra er að setja
fram tillögur að byggingum og skipulagi almenningsrýma, að
skapa sviðsmynd daglegs lífs og samskipta. Við hönnun hverfa
og húsnæðis er í auknum mæli tekið mið af skynjun íbúa á
aðstæðum sínum, daglegu lífi, veðurfari, útsýni, hljóðvist og
lýsingu. Leitast er við að tryggja gott aðgengi og koma öllu sem
haganlegast fyrir (DuBose o.fl., 2018). Arkitektar og skipu-
lagsfræðingar reyna að ímynda sér aðstæður og færni þeirra
sem koma til með að búa í þeim rýmum sem þeir hanna, setja
sig í spor þeirra og leitast við að skilja þarfir þeirra og óskir
(Buse o.fl., 2017). Jafnframt reyna þeir að átta sig á aðstæðum
þeirra sem veita umönnun og aðstoð á heimilum. Samfara
þeirri stefnu stjórnvalda að fólk búi sem lengst heima er orðið
mun algengara að húsnæði sé hannað sérstaklega fyrir eldra
fólk og fólk með takmarkaða hreyfi- og athafnagetu. Nú þykir
einnig æskilegt að hjálpa fólki til að búa í hverfum þar sem
ritrýnd grein scientific paper
tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 96. árg. 2020 113