Náttúrufræðingurinn - 2021, Síða 25

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
25
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Vatnajökull og grennd
í tímans rás – 3. grein:
Endurvakin kynni en
breytt erindi
Hjörleifur Guttormsson
MEÐ ÞESSARI GREIN lýkur þriggja þátta syrpu um Vatnajökul og grennd í
tímans rás allt frá því land byggðist og fram undir okkar daga. Í þeirri fyrstu er
getið takmarkaðra ritaðra heimilda um jökulinn framan af öldum, lítillar þekkingar
þeirra sem fjær bjuggu um stærð hans og aðstæður á jöklum og ólíkra nafngifta
í tímans rás. Hins vegar er fjallað um náin samskipti fólks í Skaftafellssýslum
við úthafið framundan og sjósókn frá breytilegum en gjöfulum útróðrarstöðum,
sem drógu menn að suður yfir jökul. Einnig eru raktar heimildir um hnignun
gróðurfars á afréttum norðan Vatnajökuls og lýst aðstæðum í helstu núverandi
gróðurvinjum, sem og minjum um forna byggð.1
Í annarri grein eru raktar heimildir um samskiptin yfir jökul forðum tíð frá Fljóts-
dalshéraði og úr Norðurlandi til sjósóknar allt fram um 1600, tengd ítökum í
jarðeignum og útræði. Náin tengsl Skriðuklausturs við Borgarhöfn á 16. öld
eru tekin sem dæmi, en einnig raktar vísbendingar um ferðir suður yfir jökul úr
Þingeyjarsýslum og Eyjafirði. Þá er einnig getið heimilda um gagnkvæm ítök
Möðrudals og Skaftafells yfir jökul og munnmæla um ferðaleiðir þar á milli.2
Í lokagreininni er fjallað um ástæður þess að ferðir yfir Vatnajökul lögðust af og
að hálendið varð flestum lokuð bók í hátt í tvær aldir. Síðla á 18. öld beindust
sjónir manna á ný að hálendisleiðum, þar á meðal fram með Vatnajökli norðan-
og austanverðum. Sérstaklega er fjallað um Grímsvötn fyrr og síðar, en þau eru
að líkindum nafngjafi Vatnajökuls. Greint er frá könnunarferðum um hálendið
og vaxandi áhuga lærðra og leikra á óbyggðunum. Það voru útlendingar sem
höfðu frumkvæði að ferðum um Vatnajökul á tímabilinu 1875–1956. Ungir
Hornfirðingar létu þó til sín taka árið 1926 og frá því um miðja 20. öld hafa
Íslendingar haft forystu um jöklaferðir og rannsóknir.
INNGANGUR
Hér eru raktar ritaðar heimildir og
munnmæli um ferðir á hestum yfir
Vatnajökul allt frá 10. öld fram yfir 1600.
Helsta tilefni þeirra voru fiskveiðar
Norðlendinga og Austfirðinga frá ver-
stöðvum við ströndina sunnan jökuls
og ferðir til baka með fiskafurðir. Vitað
er að Vatnajökull var langtum minni
á fimm fyrstu öldum byggðar en síðar
varð vegna hlýrra loftslags. Stór svæði
sem síðar þöktust skriðjöklum voru
þá jökullaus og sumpart gróin. Þá var
hálendið norðan jökulsins líka mun
betur gróið, meðal annars vegna minni
sauðfjárbeitar. Gerð er grein fyrir helstu
núverandi gróðurvinjum næst jöklinum
að norðanverðu.
Skriðjöklar fóru fyrst að ganga fram
að ráði um og eftir 1300. Með vaxandi
jökulfargi tók landið að síga og við það
spilltust lendingar við ströndina eins
og glöggar heimildir eru um, meðal
annars frá Hálsahöfn í landi Borg-
arhafnar í Suðursveit. Þar er að finna
rústir verbúða sem sagðar eru hafa
Náttúrufræðingurinn 91 (1–2) bls. 25–40, 2021