Náttúrufræðingurinn - 2021, Blaðsíða 26

Náttúrufræðingurinn
26
Ritrýnd grein / Peer reviewed
verið dvalarstaðir Norðlendinga. Einnig
sóttu þangað Héraðsbúar, meðal annars
frá Skriðuklaustri sem átti hlut í Borg-
arhöfn, og var að líkindum flutt þaðan
skreið til baka í klaustrið. Árið 1573
varð mikið sjóslys við Hálsahöfn þar
sem fórust yfir 50 sjómenn af mörgum
árabátum. Eitthvað lengur, eða líklega
fram á 17. öld, fóru Norðlendingar og
Austfirðingar austan Vatnajökuls til
verstöðva í Skaftafellsssýslu eins og
forn örnefni vitna um. Ritaðar heim-
ildir frá 16. öld greina einnig frá ferðum
milli Skaftafells og Möðrudals og gagn-
kvæmum ítökum þessara jarða hvorrar í
annars landi.
Í greininni er einnig fjallað um
Grímsvötn og vitneskju Skaftfellinga og
fleiri þegar á miðöldum um stað þeirra í
jöklinum. Á 17. öld er að finna í rituðum
heimildum nafnið Grímsvatnajökull
sem líklega er undanfari heitisins Vatna-
jökull. Vitnað er til ummæla á 19. öld um
Grímsvötn sem eldstöð og hverasvæði
og nákvæma staðsetningu eldgoss þar í
jöklinum árið 1883.
Í um 250 ár, frá því snemma á 17.
öld til 1875, eru engar heimildir um
mannaferðir yfir Vatnajökul, en þá
komu til sögunnar erlendir áhuga-
menn um jöklaferðir, fyrstur þeirra
Englendingurinn William L. Watts.
Hann fór norður yfir jökulinn í fylgd
Íslendinga og síðan nokkrir í kjöl-
farið, meðal annars Koch og Wegener
á hestum 1912 í fylgd Vigfúsar Sig-
urðssonar Grænlandsfara. Það var svo
árið 1926 að þrír ungir bændasynir úr
Hornafirði fetuðu saman fram og til
baka í spor forfeðranna yfir ísbreiðuna
miklu sem nú er leikvangur þúsunda ár
hvert í Vatnajökulsþjóðgarði.
TVEGGJA ALDA ROF Í
ÖRÆFAFERÐUM
Eins og um hefur verið fjallað í þessari
greinasyrpu virðist sem sjóslysið í
Hálsahöfn í Suðursveit 1573 hafi átt
þátt í að binda enda á verferðir norðan
að yfir Vatnajökul. Eitthvað lengur
kann að hafa verið farið um Norðlinga-
vöð austan jökulsins til sjóróðra í Lóni
og vestar, en einnig þær ferðir strjál-
uðust og lögðust af á 17. öld. Svipað
var þessu varið um gamlar alfaraleiðir
milli landsfjórðunga. Þannig fækkaði
ferðum á hestum um Sprengisand á
18. öld og lögðust raunar alveg af í um
aldarfjórðung.3 Það á einnig við um
svonefnda Biskupaleið úr Suðurár-
botnum austur um Úthraun, þ.e. nyrsta
hluta Ódáðahrauns norðan Kerlingar-
dyngju að Ferjufjalli gegnt Möðrudal,
sem Oddur Einarsson biskup fór síðast
í vísitasíuferð til Austurlands 1607 eða
1618.3 Nafnið Ódáðahraun er þekkt frá
því um 1600, kemur meðal annars fyrir
í Undrum Íslands, riti Gísla biskups
Oddssonar.4 Vísar það eflaust til óttans
við útilegumenn sem rammt kvað að á
meðan þekking manna á óbyggðunum
var lítil og brotakennd. Það var fyrst
með könnunarferðum nokkurra Aust-
firðinga og Þingeyinga í lok 18. aldar
og á fyrri hluta 19. aldar að hulunni tók
að lyfta af þessu stóra svæði. Meðal til-
lagna landsnefndarinnar svokölluðu
sem dönsk stjórnvöld settu á fót 1770
var að bæta samgöngur í byggðum og
leita uppi og merkja týnda fjallvegi milli
landshluta yfir hálendið.5 Ein af þessum
leiðum fékk nafnið Vatnajökulsvegur,
og var talið að hann gæti stytt ferðalög
milli Austurlands og Suðurlands um
nokkra daga. Hér á eftir er vikið að til-
raunum til að festa þá hugmynd í sessi.
VATNAJÖKULSVEGUR Á
DAGSKRÁ Í HÁLFA ÖLD
Segja má að Árni Oddsson lögmaður
(1592–1665), sonur Odds biskups
Einarssonar, hafi fyrstur manna á seinni
öldum vakið athygli manna á þessari
leið norðan Vatnajökuls. Sumarið 1618
fór hann þeysireið frá Vopnafirði til
Þingvalla með málsskjöl sem miklu
skiptu í deilu þeirra feðga við Herluf
Daa höfuðsmann. Frá Brú á Jökuldal
var Árni einhesta og er talið að hann
hafi riðið þaðan stystu leið fram með
norðanverðum Vatnajökli á fjórum eða
fimm sólarhringum. Þessi ferð minnir á
ummæli Gísla Oddssonar bróður hans í
ritinu Undur Íslands (1. mynd) þar sem
segir í þýðingu Jónasar Rafnars:
… Jökulsá, sem er langmest allra
fljóta á Íslandi, því að stundum er
hún yfir tvær eða þrjár rastir á breidd
við fjöllin, og þó að þetta sé ótrúlegt,
þá hef eg að vísu reynt það ásamt
félögum mínum með ærinni hættu, að
svo er.4
Í latneska textanum segir að ár-
breiddin hafi verið „ultra duo milli-
aria aut tria“ – rúmlega tvær mílur
til þrjár mílur – og er helst að ætla
að þar sé átt við rómverska mílu, sem
jafngildir tæplega 1,5 kílómetrum. Þá
hefði áin verið allt að 4,5 km á breidd
„við fjöllin“ (lat. „ad montana“). Hvort
þar er vísað til byggðarlagsins Fjöll,
sbr. Möðrudal á Fjöllum, eða til fjalla
innar með ánni er óvíst. Lýsingin á
„röstunum“ eða mílunum gæti vísað
til Jökulsár í vexti á Flæðum norðan
Dyngjujökuls. Gísli vísiteraði Aust-
urland 1629 í umboði Odds föður síns
og aftur sem biskup 1633, en ekki er
vitað hvar leiðir hans þá lágu.3 Vafa-
lítið hefur hann haft spurnir af áður-
nefndri ferð Árna bróður síns 1618.
Við tökum nú stökk í tíma til ársins
1794. Það sumar hafði ungur Fljótsdæl-
ingur, Pétur Brynjólfsson (1775–1798)
læknissonur frá Brekku, fyrir hvatn-
ingu Stefáns Thorarensens amtmanns
tekið sér ferð á hendur frá Brú á Jökul-
dal vestur með norðurrönd Vatnajökuls
að Kiðagili í leit að færum vegi. Hann
hitti síðar sama sumar Svein Páls-
son náttúrufræðing og fylgdi honum
áleiðis upp á Snæfell ásamt með mági
sínum Guttormi Pálssyni (1775–1860),
1. mynd. Bók Gísla Oddssonar Skálholts-
biskups (1632–1638) um Undur Íslands auk
annálabrota. Íslenskt frumrit er glatað en
Undrin voru fljótt þýdd á latínu, og að lokum
aftur á íslensku af Jónasi Rafnar og gefin út
árið 1942. – Book cover of bishop Gísli Odds-
son's (1632–1638) famous text on the Won-
ders of Iceland translated from Latin into Ice-
landic, published in 1942.