Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 32

Náttúrufræðingurinn
32
Ritrýnd grein / Peer reviewed
verðri Bárðarbungu þar sem þeir fengu
frábært útsýni áður þeir héldu niður af
jöklinum við Kistufell.13 Um ferð þeirra
félaga og tengsl Bárðarbungu við Gríms-
vötn hefur Bryndís Brandsdóttir ritað
afar fróðlega grein.25
Sigurður Þórarinsson telur auðsætt
af ummælum nafna síns að hann hafi
talið Grímsvötn vera eldstöðvar í Vatna-
jökli.17 Einnig bera tilvitnuð ummæli
með sér að menn hafi séð Grímsvötn
í návígi, því að annars hefði vellandi
hverum þar „alla tíð“ varla verið lýst.
Svona nákvæm lýsing getur því vart
verið einber tilgáta. Hafa ber í huga að
Sigurður Gunnarsson þekkti hálendið
manna best af eigin raun á sinni tíð,
spurðist skipulega fyrir hjá mörgum þar
sem eigin þekkingu þraut og hélt að auki
til haga gömlum frásögnum.
Önnur dæmi sem Sigurður Þórarins-
son tilfærir, eins og áreiðanlegar mæl-
ingar gerðar á Hallormsstað á gosmekki
frá eldsuppkomu í Vatnajökli 1883, segir
hann staðfesta að á seinni hluta 19. aldar
hafi Skaftfellingar og Austfirðingar
vitað gjörla um hvar Grímsvatna væri
að leita í jöklinum. Um þetta tekur hann
þannig til orða:
Grímsvötn höfðu því verið nákvæm-
lega staðsett hálfum fjórða áratug
áður en Ygberg og Wadell komu að
þeim, en um þessa staðsetningu
mun þeim hafa verið ókunnugt, enda
þótt hennar sé getið í eldfjallasögu
Thoroddsens.17
Hann segir því með réttu um sænsku
jarðfræðinemana Ygberg og Wadell að
þeir „endurfundu þessar eldstöðvar“.
LEIÐIR AUSTAN JÖKULS
UM NORÐLINGAVÖÐ
Eins og að framan greinir áttu Norð-
lendingar og Fljótsdælingar leið suður
yfir jökul til verstöðva í Hálsahöfn og
víðar. Munnmæli herma jafnframt að
þeir hafi róið frá Hvalnesi og Horni. Af
örnefnunum Norðlingavað á Víðidalsá
og Jökulsá í Lóni, sbr. 1. mynd í 2. grein,
má marka að ein leið til verstöðvanna í
Austur-Skaftafellssýslu hafi legið suður
með austurrönd Vatnajökuls.2
„Suðvestan við Þrándarjökul, yfir
Kollumúlaheiði, er mjög afleitur vegur
úr Fljótsdal til SSA niður í Lónsveitina,“
segir Sveinn Pálsson í Jöklariti sínu frá
1794.6
Í ritgerð sinni „Örnefni frá Axar-
firði að Skeiðará“26 minnir Sigurður
Gunnarsson á þau orð Droplaugar-
sona sögu sem vitnað var til í upphafi
þessarar greinasyrpu, að Ingjaldur og
Þorkell trani hafi farið heiman um vorið
ið efra suður um jökla og komið ofan í
Hornafjörð. Undir þau tekur Sigurður
og segir að vel megi fara „bæði ofan við
bygðina í Fljótsdal inn Fljótsdalsheiði, og
svo yfir Vatnajökul austan til, fyrir ofan
(ↄ: fyrir vestan) Álptafjörð og Lón, suðr í
Hornafjörð. Þetta er vel fært enn, og ekki
lángt.“
Þetta svæði þekkti Sigurður af eigin
raun, meðal annars eftir ferð til Suður-
fjarða um Hraun vestan Þrándarjökuls.
Stuttu síðar, 1886, fór tengdasonur hans,
séra Jón Jónsson prestur í Bjarnanesi
og síðar á Stafafelli (11. mynd), fyrstur
manna svo staðfest sé yfir Hraun úr
Lóni austur í Fljótsdal.27
Þessari leið austan jökuls kynntist
svo Þorvaldur Thoroddsen nokkru síðar
og segir í ferðabók sinni:
Austan jökla lá vegur niður um
Kollumúla og Kjarrdalsheiði og yfir Víði-
dalsá og Jökulsá á Norðlingavöðum,
sem enn eru svo kölluð [sjá 12. og
13. mynd]. Hefir þessi leið verið farin
af þeim, sem ætluðu í Lón, og eins af
þeim, sem ætluðu í syðri verstöðvar,
þegar vegur og færð hindruðu jök-
ulferðir. Það er ekki óhugsanlegt að
hinn mikli gangur, sem kom í Brúar-
jökul og líklega í nálæga jökla 1625,
hafi gert hina fornu leið ófæra vegna
jökulsprungna, svo ferðir yfir jökulinn
lögðust niður. Uppi á aðaljöklinum er
enn bezti vegur, með góðri færð og
björtu veðri.28
11. mynd. Jón Jónsson (1849–1920). Prestur,
fræðimaður og alþingismaður 1885 og 1892–
1900. – Priest, scholar and parliamentarian.
12. mynd. Frá Kollumúla norðvestur yfir Hraun til Geldingafells og Snæfells. Tröllakrókahnaus
ber undir Snæfell. Suðurtungnajökull vestan Jökulsár til vinstri. – A view from Kollumúli north-
west over Hraun to Geldingafell and Snæfell. Tröllakrókahnaus. Suðurtungnajökull west of
Jökulsá to the left. – Ljósm./Photo: Hjörleifur Guttormsson ágúst 1969.