Náttúrufræðingurinn - 2021, Síða 65

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
65
Helgi Hallgrímsson
MARGIR munu kannast við að hafa séð græna ullarlaga flóka við strendur vatna
og tjarna, í lygnum ám og í fjörupollum við sjóinn. Þessi gróður er almennt kallaður
slý. Hann er gerður úr þráðlaga grænþörungum (Chlorophyta). Þar getur verið um
margar tegundir að ræða, sem flokkast í mismunandi kvíslir, ættir og bálka. Hér
verður kvíslin Ulothrix tekin fyrir. Tegundir hennar eru algengar um allan heim, þar
á meðal á Íslandi, og má finna svo að segja í hverju vatni, stöðugu eða streymandi.
Þar mynda þær oft umfangsmikið slý, jafnvel þörungabelti.
Ulothrix tilheyrir ættinni Ulothrichaceae, bálki Ulothrichales. Mikil umskipun á sér
stað í kerfi grænþörunga, og sér ekki fyrir hvern enda fær. Meðal hefðbundinna
kvísla Ulothrichaceae, auk Ulothrix, eru Klebsormidium (áður Hormidium), 3
tegundir hér, og Microspora, með 2–3 tegundir. Þær mynda þræði og eru algengar
í íslenskum vötnum. Þræðir þeirrar fyrrnefndu hafa ekki fótfrumu og klofna gjarnan
í búta af fáeinum frumum, með plötulaga grænubera. Sú síðarnefnda hefur oftast
netlaga grænubera, án pírenoíða, og frumur klofna í H-laga parta við myndun
sundgróa. Aðrar kvíslir ættarinnar, svo sem Gloeotilia, Fottea og Stichococcus,
mynda oftast stakar frumur, og lifa aðallega á jarðvegi sem loftþörungar. Poul
Broady lýsti mörgum tegundum þeirra í Glerárdal við Akureyri 1978.1
Ullþræði (Ulothrix)
í ferskvatni á Íslandi
ungur haft um kvíslina en ullþörungar
um ættina, í Þörungatali frá 20074 er
kvíslin nefnd ullþráðungur og ullþræði.
Það fyrrnefnda notar Gunnar Steinn
Jónsson í kafla sínum í Þingvallavatns-
bókinni frá 2002.5 Í athugasemdum
við Þörungatalið stakk Sigurður Jóns-
son þörungafræðingur upp á nafninu
grænhæra. Hér er úr vöndu að ráða.
Vatnssilki eða vatnasilki setti höfundur
1979 á ættina Zygnemataceae, sem til-
heyrir okþörungum (Zygnematales).
Þar eiga þessi nöfn betur við, því að
þræðir þeirra eru sleipir og svipaðir og
silki viðkomu. Heitin vatnahár og græn-
hæra eiga bæði vel við Ulothrix en gefa
ekki til kynna neina sérstöðu gagnvart
öðrum þráðlaga grænþörungum. Auk
þess er hæra (Luzula) vel þekkt blóm-
jurt. Því hef ég afráðið að nota hér heitið
ullþræði (hvorugkynsorð, ef. -þræðis)
um kvíslina.
LÝSING KVÍSLAR
Tegundir ullþræðis mynda mislanga,
græna eða gulgræna, ógreinda þræði
sem vaxa á föstum botni stöðu- eða
straumvatna, vanalega á steinum í
grunnu vatni við bakka. Þræðirnir
eru 15–70 µm á breidd, einföld röð af
frumum sem eru eins að lögun, sívalar
eða dálítið tunnulaga, oftast álíka á
lengd og breidd, nema fótfruman, sem
festir þráðinn við botn. Hún er aflöng og
stundum rótlaga. Frumuveggir eru mis-
þykkir, stundum lagskiptir og hrjúfir að
utan, úr blöndu af pektíni og sellulósa. Í
hverri frumu er einn grænuberi, borða-
eða gjarðlaga, oft flipóttur, og jaðrar við
frumuvegg, oftast meira en í hálfhring,
með einn eða fleiri pírenoíða (forða-
korn). Einfrumustig er þekkt hjá sumum
tegundum og nefnist Codiolum-stig.
Kynlaus æxlun fer fram með
þráðabrotum og þykkveggja gróum
(akinetum) sem þola þurrk og kulda,
einnig með sundfrumum (bifgróum)
sem hafa fjórar svipur. Kynæxlun á sér
stað með smærri tvísvipa sundfrumum.
Báðar gerðir geta orðið til í sama þræði
og fer myndun þeirra eftir aðstæðum.
Þær síðarnefndu geta parast og myndað
okfrumu, sem oft umlykst hýði og er því
NAFNGIFTIR
Kvíslarnafnið Ulothrix þýðir ull-hár
og er dregið af grísku orðunum oulos =
þykkur, krullaður, og thrix = hár, þráður.
Nafngjafinn er þýski þörungafræðingur-
inn Friedrich T. Kützing, 1833. Eldri
nöfn sem búið er að leggja niður eru
Conferva og Hormiscia. Kvíslin hefur
varla fengið fast heiti á íslensku. Elsta
nafnið er líklega vatnssilki, sem Oddur
Hjaltalín notar í grasafræðibók sinni
frá 1830 um kvíslina Conferva.2 Til
hennar töldust þá ýmsir þráðlaga þör-
ungar, lítið skyldir. Í greinum mínum
um vatnalíf hef ég nefnt kvíslina
vatnahár; í bókinni Veröldin í vatninu
(1979/1990)3 er lækjaull og ullþráð-