Náttúrufræðingurinn - 2021, Síða 85

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
85
Þegar gönguleiðir síldarinnar breyttust og rannsóknar-
svæðið stækkaði langt út fyrir venjuleg síldarmið upphófst
mikil barátta fyrir smíði síldarleitarskips. Þar leiddi Jakob sam-
ræðu við stjórnmálamenn og hagsmunaaðila. Hann var skip-
aður formaður nefndar sem hafði það hlutverk að taka ákvarð-
anir um kaup á skipi og semja frumvarp um gjaldtöku til að
greiða fyrir smíðina. Í maí 1966 var samið við Brooke Marine-
skipasmíðastöðina í Lowestoft á Englandi og úr varð að Jakob
tók að sér að sjá um eftirlit með smíðinni.5 Skipið var nefnt Árni
Friðriksson, RE 100, og var því hleypt af stokkunum í mars 1967
og sigldi það fullbúið í Reykjavíkurhöfn hinn 11. september
sama ár. Árni var vandað og sterkbyggt skip sem þjónaði vel í
yfir 30 ár, ekki aðeins síldarrannsóknum, heldur einnig hinum
margvíslegu haf- og líffræðirannsóknum Hafrannsóknastofn-
unar. Jakob var síðar einnig í byggingarnefnd vegna nýs Árna
Friðrikssonar, RE 200, sem kom til landsins í maí 2000.
Allan starfsferil sinn tók Jakob mikinn þátt í starfsemi
Alþjóðahafrannsóknaráðsins og hafði mikil áhrif á þróun
samtakanna. Hann sat fyrir Íslands hönd í fiskveiðiráðgjaf-
arnefnd ráðsins 1975–1984 og var 1978–1980 formaður í upp-
sjávarfiskanefndinni. Á árunum 1983–2000 var Jakob fulltrúi
Íslands í stjórn ráðsins (Council) og gegndi embætti vara-
forseta 1984–1985, fyrsta varaforseta 1985–1988 og forseta
1988–1991. Jakob er eini Íslendingurinn sem hlotnast hefur sá
heiður að gegna embætti forseta þessara elstu vísindasamtaka
í heiminum á sviði haf- og fiskirannsókna, sem stofnuð voru
formlega árið 1902.
Í forsetatíð sinni hjá ráðinu beitti Jakob sér ásamt Emory
Anderson, framkvæmdastjóra ráðsins, og John Pope, for-
manni ráðgjafarnefndar, fyrir því að styrkja vísindalega
hlið starfseminnar. Mörgum þótti hún hafa farið halloka
fyrir stöðugt vaxandi umfangi tengdu veiðiráðgjöf. Á meðal
nýmæla má nefna að á ársfundum ráðsins var lögð aukin
áhersla á þverfaglega þemafundi og ákveðið að hafa sér-
staka lokaathöfn þar sem veitt voru verðlaun fyrir bestu erindi
og veggspjöld. Þá má nefna að í viðleitni til aukinnar vist-
kerfisnálgunar í tengslum við fiskveiðistjórnun voru margar
vinnunefndir sameinaðar og þeim breytt úr tegundabundnum
nefndum í svæðisbundnar.6
Jakob tók þátt í mörgum ráðstefnum Alþjóðahafrann-
sóknaráðsins, kom þar að undirbúningi og framkvæmd, flutti
framsöguerindi og ritstýrði ráðstefnuritum. Þar á meðal var
ráðstefna um áhrif veðurfarsbreytinga á líffræði og framvindu
þorskstofna í Norður-Atlantshafi sem haldin var á Íslandi árið
1993. Þátttakendur báru mikið lof á skipulag og framkvæmd
og ráðstefnan var Hafrannsóknastofnun til vegsauka á vett-
vangi Alþjóðahafrannsóknaráðsins. Erindin voru gefin út í
ráðstefnuritröð ráðsins (e. ICES Marine Science Symposia)
og var Jakob formaður ritnefndar.7 Það kom einnig í hlut Jak-
obs að flytja lokaávarp ráðstefnunnar. Þá sagði hann meðal
annars: „Við veiðar á villtum dýrastofnum, hvort sem um er
að ræða sjávarspendýr, þorskfiska eða hryggleysingja, verður
að taka tillit til þess að maðurinn getur aðeins stjórnað sókn-
inni. Hann stjórnar ekki breytingum í umhverfinu. Þess vegna
verður sóknin ávallt að vera innan þeirra marka sem náttúran
setur og við eigum ekki að fjalla um þorskinn og umhverfið
hvort í sínu lagi. Í stað þess þarf að rannsaka hin stóru sjáv-
arvistkerfi sem við höfum verið að nytja í öllum sínum marg-
breytileika. Að mínu mati eru meginskilaboðin frá þessari
ráðstefnu tilmæli um að dregið verði úr sókn í þorskinn.“7
Vorið 1984 samþykkti Alþingi ný lög um Hafrann-
sóknastofnun og skömmu síðar það sama ár var Jakob skip-
aður forstjóri stofnunarinnar. Hann hafði þá verið aðstoðar-
forstjóri frá 1976. Tók hann við af Jóni Jónssyni sem gegnt
hafði starfi forstjóra í rúm þrjátíu ár. Í nýju lögunum voru
markmið stofnunarinnar skilgreind á annan hátt en áður. Til
að ná þeim fram voru að tilhlutan Jakobs gerðar verulegar
skipulagsbreytingar á stofnuninni. Meginbreytingin var sú að
rannsóknir skyldu fara fram á tveimur vísindasviðum (á sjó-
og vistfræðisviði og á nytjastofnasviði) í stað fimm deilda. Þá
var og ákveðið að á sviðunum yrðu rannsóknir skipulagðar
á tímabundnum verkefnagrunni undir stjórn verkefnisstjóra.
Markmiðið með þessum breytingum var meðal annars að
auka þverfagleg skoðanaskipti og samvinnu hinna ýmsu fag-
hópa innan stofnunarinnar.
Um það leyti sem Jakob tók við forstjórastarfinu lá stofn-
unin undir mikilli gagnrýni vegna deilna í tengslum við fisk-
veiðiráðgjöf hennar á árunum á undan. Í lok áttunda ára-
tugarins vanmat Hafrannsóknastofnun þorskstofninn og í
byrjun hins níunda var stofninn á hinn bóginn ofmetinn. Þetta
dró úr tiltrú á rannsóknunum og í framhaldinu var gripið til
fjölmargra aðgerða til að bæta fiskveiðiráðgjöfina, meðal
annars með nýju verklagi og nýjum verkefnum. Má þar nefna
stofnmælingar botnfiska (togararall) að vori (1985) og hausti
(1996) sem skipulagðar voru í víðtæku samstarfi við sjó-
menn; átak í hvalarannsóknum (1986) sem ætlað var að afla
vitneskju um ástand hvalastofna, veiðiþol og stöðu í vistkerf-
inu; átak í fjölstofnarannsóknum (1992) sem hafði þann til-
gang að stuðla að nýtingu auðlinda hafsins á vistfræðilegum
grunni; rannsóknir á þorskklaki og hrygningu (1992); og
átak í vistfræðirannsóknum (1994). Loks hófust rannsóknir
tengdar eldi sjávarfiska í nýrri tilraunaeldisstöð sem tekin var
í notkun á Stað við Grindavík (1988). Mörg af þessum verk-
efnum eru enn í dag meðal hinna mikilvægustu sem unnin eru
á Hafrannsóknastofnun.
Sem aðstoðarforstjóri og forstjóri Hafrannsóknastofn-
unar var Jakob um árabil í eldlínu baráttunnar fyrir hóflegri
nýtingu fiskimiða við Ísland. Hann kom árið 1975 að ritun
skýrslu Rannsóknaráðs ríkisins um þróun sjávarútvegs8
og að hinni svonefndu Svörtu skýrslu,9 sem í raun var svar
Hafrannsóknastofnunar við bréfi þar sem sjávarútvegsráðu-
neytið fór fram á það að stofnunin gerði tillögur að hámarks-
afla fyrir árið 1976.10 Í báðum þessum skýrslum kom fram að
stofnar margra botnlægra tegunda voru ofveiddir og megin-
niðurstaða skýrslnanna var sú að nauðsynlegt væri að draga
úr sókn. Um það sýndist sitt hverjum enda mikið í húfi fyrir
fyrirtæki og sjávarbyggðir allt í kringum landið. Í mörg ár
var veitt umfram það sem Hafrannsóknastofnun ráðlagði en
smám saman höfðu vísindaleg rök betur. Undir lok starfstíma
Jakobs sem forstjóra samþykktu stjórnvöld að taka upp svo-
kallaða aflareglu, en með henni hefur tekist að takmarka
veiðina í samræmi við tillögur stofnunarinnar.
Hafrannsóknastofnun efldist mjög undir stjórn Jakobs
og varð ein virtasta stofnun við Norður-Atlantshaf á sviði
haf- og fiskirannsókna. Jakob var forstjóri á umbrotatímum
og þurfti oft að verja tillögur stofnunarinnar gagnvart ráða-