Þjóðmál - 01.03.2018, Qupperneq 50

48 ÞJÓÐMÁL Vor 2018
Staða Íslands
Ísland vakti ekki áhuga Bandaríkjamanna í
fyrri heimstyrjöld, enda fór hernaðurinn á
Atlantshafi fram á austurhluta þess. Á fyrstu
mánuðum síðari heimsstyrjaldar náðu umsvif
þýskra kafbáta og skipa vestur til Íslands
og Grænlands og flugvélar höfðu margfalt
flugþol á við það sem áður var.
Það var þó ekki fyrr en stóraukin ógn var talin
steðja að Bretlandi og Atlantshafi eftir fall
Frakklands sumarið 1940 að Ísland birtist í
bandarískum hernaðaráætlunum. Stjórnmál
í Bandaríkjunum áttu þátt í að bandarískar
hersveitir héldu til Íslands sumarið 1941,
en gerbreytt staða á meginlandi Evrópu
og áhrif hennar á öryggi vesturhvels voru
undirliggjandi ástæður. Í styrjöldinni var
landið í lykilhlutverki í orrustunni um Atlants-
haf og vegna stórfellds ferjuflugs og annarra
loftflutninga frá Bandaríkjunum til Evrópu.
Í kjölfar seinni heimsstyrjaldar varð Ísland
útvörður vesturhvels. Nú voru það
Sovétríkin, sem gátu náð drottnandi stöðu á
meginlandinu og við því varð að bregðast.
Áhugi Bandaríkjanna af þessum sökum á að
halda úti liði og flugvélum á Íslandi leiddi til
varnarsamningsins 1951. Tilkoma langdrægra
flugvéla sem gátu borið kjarnavopn hafði
einnig mikil áhrif á stefnuna á þessum tíma.
Í kalda stríðinu var Ísland lykilstaður fyrir
varnir vesturhvels og Vestur-Evrópu. Auk
loftvarna tengdist landið upp úr miðjum
sjöunda áratugnum í vaxandi mæli
vörnum þessara staða gegn sovéskum
eldflaugakafbátum sem héldu til í Atlantshafi
með eldflaugar sem báru kjarnaodda.
Eftir því sem sovéska norðurflotanum óx
ásmegin jókst ógn frá kafbátum hans,
herskipum og flugvélum við herflutninga
yfir Atlantshaf til Evrópu. Hernaðarlegt
mikilvægi Íslands fór enn vaxandi fyrir
áætlanir NATO og fælingarstefnuna
gagnvart Sovétríkjunum. Flutningaleiðir yfir
Atlantshaf voru taldar mundu skipta sköpum
fyrir örlög Evrópu í styrjöld. Ísland tengdist
þannig náið þeim grundvallarhagsmunum
sem voru í húfi fyrir Bandaríkin og önnur
NATO ríki á meginlandinu, sem aftur var
nátengt öryggi Bandaríkjanna og loks
kjarnavopnajafnvæginu milli þeirra og
Sovétríkjanna.
Tengsl Íslands við loftvarnir Bandaríkjanna
urðu enn nánari en áður um og eftir 1980
með tilkomu nýrra sovéskra langdrægra
stýriflauga sem gátu náð til skotmarka frá
flugvélum yfir hafinu suðvestur af landinu.
Hápunkti náði hernaðarlegt mikilvægi Íslands
á níunda áratugnum þegar landið hefði í
hugsanlegum átökum gegnt lykilhlutverki
í stórsókn gegn sovéska flotanum í norður-
höfum og herbækistöðvum hans og sovéska
flughersins á Kolaskaga.
Þessi stefna laut einkum að því að sýna sovésk-
um ráðamönnum með trúverðugum hætti að
kæmi til átaka yrði grundvallarþáttum í herstyrk
Sovétríkjanna ógnað, það er norðurflotanum,
bækistöðvum hans og eldflaugakafbátum í
Barentshafi. Jafnframt yrði öryggi siglinga-
leiða á Atlantshafi tryggt með því að halda
norðurflotanum uppteknum við að sinna því
forgangsverkefni hans að verja eld flauga-
kafbátana, sem voru hryggjarstykki í kjarn-
orkuherafla Sovétríkjanna. Enn fremur yrði
með þessu komið í veg fyrir að flug hersstyrk
norðurflotans yrði beitt gegn NATO í átökum
á meginlandinu og jafnvel að Sovétherinn
mundi neyðast til að senda liðsauka frá
meginlandinu til norðurflotans. Af öllum
þessum ástæðum var stefnan um stórsókn
í norðurhöfum talin lykilþáttur í að fæla
Sovétstjórnina frá því að hefja styrjöld.
Hápunkti náði hernaðarlegt mikilvægi Íslands á níunda áratugnum þegar landið
hefði í hugsanlegum átökum gegnt lykilhlutverki í stórsókn gegn sovéska flotanum
í norðurhöfum og herbækistöðvum hans og sovéska flughersins á Kolaskaga.