Saga - 2014, Qupperneq 80

78
nýjar álögur geingur, utan þær sem hér eru lögteknar.“5 Virðist
auðsætt að þessi grein vísi til þeirra manna sem tóku Ísland á leigu
árin 1354, 1357 og 1360 samkvæmt annálum.
Margt er þó á huldu um fjölmarga þætti í sögu leiguhirðstjórnar.
Í stuttu máli virðast innheimtumenn konungstekna (eða lénsmenn)
hafa haft tvo möguleika, annars vegar að skila konungi reikningi fyrir
öllum útgjöldum (no. regnskapslen) og hefur jafnan verið gert ráð fyrir
því að þetta hafi verið ríkjandi siður á Íslandi eftir 1262. Hinn
möguleikinn var að greiða fast gjald fyrir innheimtuna (no. avgiftslen)
og virðist frásögn annála af leiguhirðstjórum vísa til þess siðar.6
Hvers vegna var tekin upp sú stefna að leigja út innheimtu skatta og
skulda á Íslandi? Hversu lengi var sá siður viðhafður? Á hvaða
forsendum byggðist andstaðan við það fyrirkomulag sem greina má
í Skálholtssamþykkt? Um þetta hafa skoðanir verið skiptar og er
ætlunin hér á eftir að fara nánar í saumana á þeim álitamálum.
Ýmis önnur álitamál hafa lengst af verið látin liggja á milli hluta
í tengslum við þetta fyrirkomulag. Í fyrsta lagi eru fjölmörg atriði
varðandi leiguhirðstjóra þar sem heimildum ber ekki saman. Enginn
vafi er á því að höfundar annála hafa mismunandi sjónarhorn
gagnvart einstaklingum og málefnum á þessu tímabili og mikilvægt
að það sé jafnan haft í huga þegar þessar heimildir eru nýttar. Í öðru
lagi hefur of lítið verið gert af því að greina mismunandi forsendur
einstakra manna eða landshluta gagnvart helstu viðburðum þessa
tímabils. Það er alls ekki hægt að gefa sér sem forsendu að íslenskir
valdsmenn eða landsmenn almennt hafi haft sameiginlega hags -
muni þegar kom að meðferð konungsvalds á Íslandi. Þvert á móti
benda flestar heimildir til þess að þeir hafi ekki litið svo á. Í þriðja
lagi þá verður jafnan að taka tillit til stefnu konungs gagnvart Íslandi
þar sem enginn hafði meiri áhrif á valdstjórn á Íslandi en konungur,
þó að hann hafi ekki ávallt getað farið sínu fram mótmælalaust.
Mikilvægasta breytingin á afstöðu íslenskra sagnfræðinga til leigu -
hirðstjóra undanfarna hálfa öld hefur verið endurmat á hlut verki
konungs í þessari þróun.
sverrir jakobsson
5 Diplomatarium Islandicum. Íslenzkt fornbréfasafn (hér eftir DI) II: 1253–1350. Útg.
Jón Þorkelsson (Kaupmannahöfn: Hið íslenzka bókmenntafélag 1893), bls.
354–57; DI IX: 1262–1536. Útg. Jón Þorkelsson (Reykjavík: Hið íslenzka bók -
mennta félag 1909–1913), bls. 13–17.
6 Sjá Randi Bjørshol Wærdahl, Norges konges rike og hans skattland. Kongemakt og
statsutvikling i den norrøne verden i middelalderen. Dr.art.-ritgerð við Norges
teknisk-naturvitenskapelige universitet 2006, bls. 141.
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 78