Saga - 2014, Side 84

82
mögulegt samhengi verði að víkja, eins og raunin hefur verið varð -
andi leiguhirðstjórana. Í framhaldinu verður vikið að öðrum
túlk unarmöguleikum sem heimildir gefa tilefni til í því skyni að
skerpa skilning okkar á eðli umboðsstarfa fyrir konung á Íslandi 14.
aldar.
Var leiguhirðstjórn forsenda Grundarbardaga?
Eins og þegar hefur komið fram, er erfitt að meta eðli og umfang
leiguhirðstjórnar þegar heimildir gefa ekki til kynna með einhlítum
hætti hversu lengi hún viðgekkst. Þannig ályktaði Jón Jóhannesson
á grundvelli annála að leiguhirðstjórn hefði verið aflögð eftir
Grundarbardaga en Björn Þorsteinsson tengdi afnám hennar við
Skálholtssamþykkt. Hvorugt er þó einhlítt og ekkert sem útilokar að
landið hafi verið leigt hirðstjórum mun lengur en til 1375.
Hér verður einnig að líta til þess að frásagnir annála leiða ekki að
sömu niðurstöðu. Enda þótt annálum beri saman um að Ívar Hólm
Vigfússon hafi tekið landið á leigu þá greina einungis tveir annálar
frá því að landið hafi verið selt á leigu 1357 og 1360 og er frásögn
þeirra svo samhljóða að þeir geta vart talist óháðar heimildir. Þessir
annálar eru jafnframt önnur helsta heimild okkar um sérstakar
fjárkröfur hirðstjóranna fjögurra sem tóku landið á leigu 1357. Í
annálum eru þær tengdar við kröfur umboðsmanna kirkjunnar, en
það samhengi er ekki að finna í sagnfræðiritum 20. aldar.
Engin frumheimild nefnir fjárkröfur og óheyrilega skattheimtu í
tengslum við umboðsstörf Smiðs Andréssonar eða Grundarbardaga.
Í annálum kemur fram að Smiður hafi gert tvennt sem var umdeilt.
Annað var að hann lét taka af lífi Árna Þórðarson, fráfarandi hirð -
stjóra.16 Hitt var að hann kallaði Eyfirðinga „útlaga“ eða „land ráða-
menn“ og fór norður í land með 30 eða 35 manna lið, einkum skipað
„Sunnlendingum“ og var „þat orð á at hann ætlaði at taka gildustu
bændr fyrir norðan undir sverð“. Því var ráðist gegn honum og ber
flestum annálum saman um að Eyfirðingar hafi verið þar að verki en
Gottskálksannáll nefnir eingöngu „Norðlendinga“.17 Á þeim fundi
féllu Smiður og Jón lögmaður Guttormsson og 6–8 aðrir úr þeirra
liði en 5–6 eða „nærri svo margt“ af hinum.18
sverrir jakobsson
16 Islandske Annaler, bls. 225, 279, 359 og 408.
17 Sama heimild, bls. 225, 278–279, 359 og 408–410.
18 Sama heimild, bls. 226, 279, 359 og 408.
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 82