Saga - 2014, Side 144

142
manna uppheldis…“.108 Mæltist hann til þess í bænar- og kæruskrá
til konungs árið 1592 að slíkar jarðir „aftur leggist, vegna þeirra
fátæku þeim til bjargar … og brúkist ekki í nokkurn annan máta en
svo sem þær hafa verið skipaðar og gefnar í fyrstu“. Á fyrri helm-
ingi 17. aldar rákust embættismenn konungs í því að fátækir fengju
að njóta þess kristfjár sem þeim bæri með réttu.109 Árið 1638 voru
svo allar tekjur af kristfjárjörðum lagðar með konungsúrskurði til
fátækrahælis (spítala) í Viðey.110 Er þar átt við framfærslu þeirra
tólf ómaga sem fyrr getur. Áttu biskupar að hafa umsjón með inn-
heimtu spítalatekna en hún gekk treglega.111 Niðurstaða varð sú að
um ræddar tekjur voru lagðar til holdsveikraspítalanna fjögurra
sem stofnaðir voru 1652112 en starfrækslu þeirra má telja ákveðið
form fátækraframfærslu. Manntalið 1703 er þó til vitnis um að
nokkrar kristfjárjarðir hýstu enn svonefnda kristfjárómaga.113
Samkvæmt þessu bendir fátt til þess að siðaskiptin hafi að þessu
leyti markað þau skil sem Vilborg gefur í skyn með þögn sinni um
hvernig kristbú nýttust í raun til fátækraframfærslu á tímabilinu
1300–1700.
Lokaorð
Í skoðunarhátt sagnfræðinga — sem kalla má sérfræðinga í að rekja
og gera grein fyrir breytingum í tímans rás — er víst innbyggð viss
hneigð til að marka glögg skil í hinni sögulegu þróun; þetta fylgir
kröfunni sem til þeirra er gerð um tímabilaskiptingu — fyrir og eftir
siðaskiptin, fyrir og eftir frönsku byltinguna, svo að dæmi séu
nefnd. Undir þessa hneigð ýtir svo án efa persónuleg afstaða sagn -
fræðingsins til þeirra tímamóta sem hann þykist greina í framvindu
sögunnar, hvort sem afstaða hans markast af vild eða óvild í garð
þeirra hugmyndafræðilegu (trúarlegu eða pólitísku) strauma sem
takast á.
loftur og helgi skúli
108 Alþingisbækur Íslands II, bls. 285–286.
109 Biskupasögur Jóns Halldórssonar í Hítardal I, bls. 188. Sjálfur var Oddur biskup
sakaður um að hafa tekið undir sig kristfjárjarðir í stiftinu og byggt þær þeim
sem honum þóknaðist.
110 Lovsamling for Island I, bls. 221–222.
111 Lýður Björnsson, Saga sveitarstjórnar I, bls. 65.
112 Helgi Þorláksson, „Undir einveldi“, bls. 96–97 og 146–149.
113 Sjá Manntal á Íslandi árið 1703, bls. 221, 231, 384–85 og 392.
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 142