Saga - 2014, Qupperneq 146

Saga LII:1 (2014), bls. 144–152.
óðinn melsted
Umhverfi og sagnfræði
Hugleiðingar um umhverfissagnfræði1
Ímyndum okkur að maðurinn væri yfirnáttúruleg vera án nokkurra
tengsla við náttúrulegt umhverfi sitt. Slík mannvera — hvort sem
hún væri kvenkyns eða karlkyns — væri algjörlega óháð náttúru-
legu umhverfi sínu. Hún þarfnaðist engrar næringar og þyrfti þar af
leiðandi hvorki að veiða sér til matar né safna, slátra eða rækta.
Skiljanlega gengi heldur ekkert niður af þessari mannveru og hún
skilaði hvorki frá sér þvagi né saur. Mannvera þessi hefði þá enga
þörf fyrir hreint drykkjarvatn, og heldur ekki hreint loft til að anda
að sér, til að halda líffærum sínum gangandi eða á lífi. Hún væri
jafnframt algjörlega óháð því að brenna eldsneyti til að hlýja sér og
viðhalda líkamshita sínum. Hún væri alónæm fyrir örverum af öllu
tagi og því fullkomlega laus við hvers kyns sjúkdóma. Mannvera af
þessu tagi væri með öðrum orðum yfirnáttúruleg vera, einhvers
konar hugarburður sem lifði í tómarúmi.
Að sjálfsögðu er þessi hugarsýn eins langt frá raunveruleikanum
og komist verður. Maðurinn býr að vísu yfir miklum hæfileikum og
hugviti en er þrátt fyrir allt líffræðileg vera í náttúrulegu umhverfi,2
eða eins og bandaríski umhverfissagnfræðingurinn Alfred Crosby
orðaði það: „Maðurinn er líffræðileg vera áður en hann er kaþólikki
eða kapítalisti eða nokkuð annað.“3 Maðurinn er lífvera sem verður
að anda, drekka, eta og skila líka frá sér úrgangi. Hann á í stöðug-
1 Hugleiðingar þessar eru sprottnar upp úr hádegisfyrirlestrinum „Hvað er
umhverfissagnfræði?“ sem höfundur hélt á vegum Sagnfræðingafélags Íslands
í febrúar 2014.
2 Í daglegu máli er ekki alltaf gerður greinarmunur á hugtökunum „náttúru“ og
„umhverfi“, en rétt er þó að gera greinarmun á þessu tvennu: „Náttúra“ nær til
alls sem náttúrulegt er í veröldinni, en „umhverfi“ á hins vegar við náttúrulegt
umhverfi mannsins. „Umhverfi“ fjallar um þann hluta náttúrunnar sem er í
beinum tengslum við manninn og vísar þannig ávallt til tengsla við hann.
3 Alfred Crosby, The Columbian Exchange. Biological and Cultural Consequences of
1492 (Westport: Greenwood 1972), bls. xiii: „Man is a biological entity before he
is a Roman Catholic or a capitalist or anything else.“
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 144