Saga - 2014, Side 191

189
17. öld svo dæmi sé tekið (m.a. bls. 154–158). Þetta á bæði við um þjóðsög-
ur og örnefnasögur.
Þjóðsögur og örnefnasögur eru því ekki sagðar notaðar sem vitnis-
burður um athafnir ránsmanna, heldur sem vitnisburður um þjóðfélagið og
menninguna sem að baki sögunum liggja. Eða eins og höfundur segir á ein-
um stað, að þær beri „vafalaust svip af ritunartímanum en einnig af eldri
tíma“ (bls. 188). Mörkin eru þó stundum fljótandi í frásögninni. Eitt ein-
kenni þjóðsagnanna á 19. öld, og kannski líka á 20. öld, eru að þær segja
gjarnan frá björgunum og hetjudáðum. Trúarlegar vísanir eru t.d. mun færri
í þeim en hetjulegar lýsingar (m.a. bls. 187). Þetta er áhugavert þegar velt er
fyrir sér menningarminnum, og hvaða þjóðfélag sögurnar eru taldar end-
urspegla. Það á þá væntanlega ekki síður við seinni tíma afskriftir af hinum
svokölluðu sannsögum.
Nokkrar þversagnir eru því í texta bókarinnar þegar kemur að heimilda -
meðferð sannsagna og þjóðsagna og hvernig beri að taka á þeim. Það má
segja að það sé óleystur og flókinn vandi hver gagnkvæm tengsl voru milli
sannsagna og þjóðsagna, ekki síst hvaða áhrif þjóðsögur gætu hafa haft á
hinar svokölluðu sannsagnir sem varðveittar eru í seinni alda uppskriftum.
Handritun og prentun
Nátengt þessu efni um þjóðsögur og sannsögur er önnur umræða um
útbreiðslu og miðlun með handritum og prentuðum útgáfum frásagna.
Aðallega er vikið að þessu í VI. kafla bókarinnar, „Menningarminni“ en
einnig víðar. Hér að framan sneri umræðan að þeim vitnisburðum sem höf-
undur fann og endursagði efnislega um Tyrkjaránið og atburðarás þess. En
hér er tekið til umræðu hvernig miðlun og útbreiðsla sagnanna á sér stað og
hvaða hlutverk þær fengu í hinni sameiginlegu minningu þjóðarinnar.
Umfjöllun höfundar er áhugaverð um samspil og sögu prentverks og
handritunar og hvernig það þróaðist á Íslandi, auk samanburðar við ná -
granna lönd. Talað er um dreifingu sagnanna með handrituðum afskriftum
í 250 ár (bls. 431) þrátt fyrir að prentlistin hafi fyrir löngu verið komin til
sögunnar. Staðfestist hér að handritun skipti miklu máli fyrir dreifingu efn-
is af þessu tagi. Það var hið kirkjulega sem var prentað (bls. 344–346). Síðan
spyr höfundur: „Hver voru tengsl prentunar og handritunar á Íslandi á
16.–20. öld í ljósi fræðilegrar úttektar og ígrundunar?“ (bls. 340)
Nokkur fjöldi handrita er varðveittur frá miðri 18. öld fram til miðrar 19.
aldar, og segir m.a. af því að lausamenn gætu hafa haft af því atvinnu á vetr-
um að skrifa upp bækur og handrit (bls. 350–354). Þegar kemur fram yfir
miðja 19. öld kemur prentið til sögunnar. Fyrstu prentútgáfurnar á íslensku,
t.d. af frásögn Kláusar og reisubók Ólafs Egilssonar, eru frá 1852 og þá eftir
einhverjum hinna handrituðu sagna. Sú útgáfa hefur ekki fengið þau eftir-
andmæli
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 189