Saga - 2014, Síða 212

lengur en í flestum nálægum löndum á óbeinu sköttunum. Lang stærstur
hluti ríkistekna voru tollar og aðrir óbeinir skattar, en beinir skattar námu
lengi vel aðeins um 10% af tekjum ríkisins og það var ekki fyrr en í heims-
styrjöldinni síðari sem hlutfall þeirra fór yfir 20%. Í svo veglegri og
vandaðri bók hefði verið kjörið tækifæri að fjalla um tekjuöflun ríkisins í
heild sinni.
Þessi annmarki dregur ekki úr þeirri staðreynd að saga beinu skattanna
og þeirra stofnana skattkerfisins sem þá annast er í sjálfu sér stórmerkilegt
viðfangsefni og má hiklaust telja að með útgáfu þessarar bókar sé fyllt í
stóra eyðu í fjármálasögu Íslands. Friðrik rekur efnið í tímaröð og er texti
hans skýr og læsilegur þrátt fyrir að efnið sé ekki alltaf árennilegt. Megin -
áherslur bókarinnar eru á undirbúning, setningu og framkvæmd löggjafar
og er umfjöllunin jafnan greinargóð og ítarleg. Það dýpkar skilning á efninu
að Friðrik leitast við að setja stærri breytingar á skattkerfinu í samhengi við
stjórnmálaástand og efnahagsmál hvers tíma. Sægur af myndum er í bók-
inni sem lífga upp á efni hennar.
Það má greina fjórar meginbreytingar á skattkerfinu á tímabilinu —
fimm ef skattabreytingar í kjölfar hrunsins 2008 eru taldar með. Fyrst eru
tímamótin 1877 þegar Alþingi samþykkti nýtt skattkerfi strax á öðru lög-
gjafarþingi sínu. Nýju skattarnir leystu manntalsbókargjöldin svokölluðu
(konungstíund, konungsskatt, gjaftoll, lögmannstoll og manntalsfisk) af
hólmi, en þau áttu rætur að rekja margar aldir aftur í tímann. Nýja skatt-
kerfið samanstóð af skatti af ábúð og lausafé, tekjuskatti af eign og atvinnu
og húsaskatti. Umbætur á skattalöggjöfinni höfðu lengi svifið yfir vötnum
en margt varð til að tefja þær. Fræg er tillaga Gríms Jónssonar á þingi
Eydana í Hróarskeldu 1840 um landskatt sem kom Jóni Sigurðssyni og
fylgis mönnum úr jafnvægi, en þeir stóðu gegn öllum breytingum á skatt-
kerfinu meðan Íslendingar fengu ekki meiri hluttöku í stjórn landsins. Því
má segja að Jón og félagar hafi aðhyllst sömu stefnu og nýlendubúar í
frelsis baráttu Bandaríkjanna: No taxation without representation! Og þar
við sat í meira en 30 ár. Afleiðingin var stöðnun í ríkisfjármálum og þar með
kyrrstaða í samfélagslegum verkefnum.
Skattkerfið frá 1877 var að ýmsu leyti sérkennilega innréttað, litlir skatt-
ar heimtust af því og þeir lögðust ójafnt á íbúana. Tekjuskattur var lagður á
atvinnutekjur yfir 1000 krónum en tveir höfuðatvinnuvegir landsins voru
þó undanþegnir tekjuskatti með þeim rökum að á sjávarútvegi hvíldi
spítala gjald (síðar útflutningsgjald) og á landbúnaði eignar- og ábúðar-
skattur. Það voru því fáir sem borguðu tekjuskatt og nær eingöngu emb-
ættismenn, kaupmenn og nokkrir iðnaðarmenn. Allur tómthúsmanna- og
daglaunamannalýðurinn var undir lágmarksviðmiði um skattskyldar tekjur.
Skattanefndir voru skipaðar í hverjum hreppi og hverjum kaupstað og áttu
að leggja skattana á samkvæmt munnlegri skýrslu manna á hreppa- og
kaupstaðafundum að hausti. Mikið vantaði upp á að menn teldu tekjur sín-
ritdómar210
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 210