Saga - 2014, Side 213

ar fram – enda engin viðurlög við því að telja ekki fram — og álagningin
viðist oft hafa verið slumpareikningur. Undirritaður hefur skoðað skattskrár
frá þessum fyrstu áratugum nýju skattanna og þær sýna að tekjur standa oft
á heilum hundruðum og einstaklingar í sömu starfsstétt eru einkennilega
oft með sömu tekjur. Tekjuskattur af eign og húsaskattur skiluðu ennþá
minni tekjum í landssjóð. Í stað þess að laga og hækka beinu skattana til að
mæta sívaxandi útgjöldum tók Alþingi þá stefnu að hækka tolla svo þeir
urðu yfirgnæfandi í tekjuöflun um tíma. Friðrik bendir réttilega á að fjár-
stjórn landsins hafi verið mjög varfærin fyrstu áratugina eftir að Íslending-
ar fengu fjárforræði og telur, eins og margir á undan honum, að stefnu-
breyting hafi fyrst orðið með heimastjórn 1904 og hinum framkvæmdaglaða
ráðherra, Hannesi Hafstein. Stefnubreytingin varð í raun fyrr eða um 1890
þegar tók að rofa til í atvinnulífi og tekjur landssjóðs fóru að vaxa. Þá varð
Alþingi miklu djarfara í útgjöldum og fór að lána meira fé úr viðlagasjóði til
að ýta undir nýsköpun í atvinnulífi.
Næsta stóra breyting á skattkerfinu varð árið 1921 með lögleiðingu
almenns tekjuskatts, eignarskatts og fasteignaskatts. Friðrik gerir rækilega
grein fyrir aðdraganda og inntaki breytinganna og pólitíkinni í kringum
þær. Skattkerfið var úr sér gengið og ríkissjóður í alvarlegri fjárþröng svo
að róttækar breytingar á tekjuöflun ríkisins voru aðkallandi. Nú var fylgt
þeirri stefnu að leggja á almennan tekju- og eignarskatt sem legðist á tekjur
allra landsmanna samkvæmt sömu reglum. En ekki urðu skattarnir eins pró-
gressífir og margir stefndu að. Alþingi hafði skipað nefnd þriggja manna
1919 til að undirbúa nýja skattalöggjöf en mál æxluðust svo að Magnús
Guðmundsson alþingismaður og skrifstofustjóri í fjármálaráðuneytinu tók
málið úr höndum meðnefndarmanna sinna, hagfræðinganna Þorsteins
Þorsteinssonar hagstofustjóra og Héðins Valdimarssonar skrifstofustjóra
Landsverslunar, og samdi sjálfur frumvörp úr gögnum nefndarinnar sem
urðu síðar að lögum (I, bls. 85–86). Annað umdeilt atriði varðandi skatta-
breytingarnar var skattlagning fyrirtækja eftir formi þeirra, hvort þau væru
hlutafélög eða samvinnufélög. Eftir mikla baráttu SÍS og Framsóknarflokks
tókst að ná hagstæðri niðurstöðu fyrir samvinnufélög. Nokkrum árum síðar
tókust framsóknarmenn og íhaldsmenn harkalega á um skattlagningu
hlutafélaga sem þá fengu nokkra ívilnun.
Efnahagsaðgerðir viðreisnarstjórnarinnar 1960–1961 er óhætt að telja
með mestu breytingum á hagstjórn og skattakerfi á 20. öldinni. Þá var horfið
frá hinu ógnarflókna millifærslukerfi sem myndast hafði eftir stríð, gengið
var fellt og skattkerfið skorið upp. Svo einkennilega höfðu mál skipast að
Alþýðuflokkurinn, flokkur jafnaðarmanna og helsti málsvari stighækkandi
tekju- og eignarskatta og lágra tolla, tók að boða afnám tekjuskatts og að
tollar skyldu verða megintekjulind ríkissjóðs. Á næstu árum voru gerðar
breytingar á skattkerfinu sem fóru í þessa stefnu og áttu eftir að setja mark á
skattkerfið það sem eftir lifði aldar. Tekinn var upp 3% almennur söluskatt-
ritdómar 211
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 211