Saga - 2014, Page 234

landbúnaðarsamfélaginu aftur að vaxa, en fjárkláðinn og versnandi afla-
brögð leiddu til samdráttar upp úr miðri öldinni. Hagvöxturinn á fyrri hluta
aldarinnar á sér stað innan gamla landbúnaðarhagkerfisins. Hann grund-
vallaðist ekki á tækninýjungum eða aukinni framleiðni, heldur á því að búfé
fjölgaði, þannig að meira var hægt að flytja út en áður. Þegar kemur fram á
síðasta þriðjung 19. aldar taka hins vegar að koma fram augljósir brestir í
bændasamfélagið. Að mati Árna Daníels er rangt að halda því fram að
„útþenslumáttur sveitasamfélagsins [hafi] verið þorrinn og landbúnaður
ekki getað séð fleirum fyrir lifibrauði“ (bls. 115). Landbúnaður á Íslandi hafi
nefnilega verið nátengdur heimsmarkaði og uppbygging sjávarþorpa og
auknar þorskveiðar hafi aðeins verið framhald á þessari tengingu við heims-
markaðinn. Þá hafi þorpin sjálf verið mjög mótuð af sjálfsþurft og loks hafi
framleiðslumöguleikar íslensks landbúnaðar ekki verið uppurnir. Hægt
hefði verið að skipta upp jörðum og fjölga fólki í sveitum þótt það hafi ekki
verið gert. Landbúnaðurinn hafi því í raun fært sig inn í sjávarplássin. Hér
finnst mér fulllítið gert úr þeirri breytingu sem átti sér stað í íslensku sam-
félagi á síðustu tveimur áratugum 19. aldar. Eins og bent hefur verið á
sköpuðu blautfiskverslunin og þilskipaútgerð kaupmanna atvinnutækifæri
fyrir fólk úr sveitum landsins og þar með var mikilvægri hindrun fyrir vexti
þéttbýlis rutt úr vegi. Nær ekkert er fjallað um þann þátt sem utanríkis-
verslun bænda og útgerð þeirra átti í peningavæðingu samfélagsins og
hvernig sú peningavæðing hélst í hendur við sérhæfingu og markaðs -
væðingu.
Upp úr miðri 19. öld tóku Íslendingar að sækja hákarl á þilskipum, en
botninn datt úr þeim veiðum þegar eftirspurn hvarf eftir hákarlalýsi til
lýsingar í stórborgum Evrópu. Í ritinu segir að vera megi „að ódýr jarðolía
hafi þá verið farin að keppa við hákarlalýsið“ (bls. 75). Hér er ekki minnst á
að gas var á þessum árum að ryðja sér til rúms sem helsti ljósgjafi borganna.
Viðbrögð bænda við þessum breyttu aðstæðum voru þau að halda skipum
til þorskveiða.
Með tilkomu búnaðarfélaga og stofnun bændaskóla á síðustu áratugum
19. aldar jókst þekking og tækni og þar með einnig framleiðslugeta. Þessar
tækniframfarir má í raun líta á sem annað stigið í framleiðsluaukningu land-
búnaðarins, en hið fyrsta fólst í því að stækka bústofninn. Þriðja stigið hefst
með aukinni aðkomu ríkisins að greininni á þriðja áratug 20. aldar. Þessi
saga er skilmerkilega rakin. Þrátt fyrir þetta lagði landbúnaður lítið til hag-
vaxtar á árunum 1870–1945. Þannig hefur Guðmundur Jónsson áætlað að á
þessum árum hafi þáttatekjur að jafnaði aukist um 3,1% á ári, en að framlag
landbúnaður til þess vaxtar hafi aðeins numið 0,1 prósentustigi. Til saman-
burðar áætlar Guðmundur að framlag sjávarútvegs hafi að meðaltali verið
0,8 prósentustig.
Almennir bændur á Íslandi háðu tvenns konar frelsisbaráttu á seinni
hluta 19. aldar. Annars vegar pólitíska baráttu gegn íslenskum landeigend-
ritdómar232
Saga vor 2014_Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2014 12:02 Page 232