Bændablaðið - 16.12.2021, Qupperneq 73

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. desember 2021 73
LÍF&STARF
Trésmíðavélar, Járnsmíðavélar, Borar, , Sporjárn, Rennijárn, ‚Útskurðarhnífar.
Jólagjafirnar í ár fyrir handlagið fólk
Smiðshöfða 12. 110 Reykjavík
Sími 5868000 www.roggi.is
verslun@roggi.is
Þjónusta við Iðnaðinn
Bruderleikföngfjölbreytt úrval fyrir litlu bændurna
Draper
verkfæri
fjölbreytt úrval og gott verð
Redback
leðurskór
Þægilegir skór, auðvelt
að smeygja sér í og úr
Sendum um
allt land
FB Reykjavík
Korngarðar 12
570 9800
FB Verslun Selfossi
Austurvegi 64a
570 9840
FB Verslun Hvolsvelli
Dufþaksbraut 1
570 9850
www.fodur.is
fodur@fodur.is
Fyrirgæludýrinúrval af allskonar
handa bestu vinunum
*
Kuldagallarogvinnufatnaður
Flott verð á lofttrampólínum fram að áramótum!
Þrjár stærðir í boði!
Við Norðurlandsveg - 560 VarmahlíðSími: 453 8888 - Opið virka daga kl. 9-17
ÁRAMÓTATILBOÐ!
og Jóns Guðmundssonar á magni
kolefnis í jarðvegi á Íslandi (yfir-
standandi – óbirt gögn) sem gefa
sterklega til kynna að beitiland sem
hefur verið friðað um tíma (>30 ár)
hefur minna kolefni í jarðvegi en
beitt land. Er sú niðurstaða reyndar
í samræmi við fjölmargar erlend-
ar rannsóknaniðurstöður sem hafa
verið að birtast á seinni árum.
Þá hafa margendurteknar erlend-
ar rannsóknir á beit sýnt að beit
er ekki aðeins nauðsynleg til að
viðhalda graslendi, heldur einnig
að þétta svörðinn og auka uppskeru
með aukinni sportamyndun grasanna
og umfangi róta – sjá meðfylgjandi
mynd 1.
Í viðauka beitarhluta reglugerðar-
draganna er gerð grein fyrir mat á
ástandi lands og sjálfbærni beitar.
Þar virðist gert ráð fyrir því að með
friðun aukist hlutfall æðplantna.
Hvað a rannsóknir eru lagðar til
grunna þessari ályktun? Fjöldi rann-
sókna á beit á norðurslóðum, t.d.
á hreindýraslóðum í Skandinavíu,
sýnir, þvert á móti, að með friðun
fyrir beit minnkar hlutfall æðplantna
í sverði – en mosi tekur yfir. Það er
alþekkt í túnum sem ekki eru slegin
(beit og sláttur hafa nokkuð svip-
uð áhrif) að hlutdeild mosa í sverði
eykst með tímanum. Þekking á
byggingu og lífeðlisfræði grasa og
skýrir þetta, þar sem klipping og
beit hvetur til sprotamyndunar og
þéttingar plöntunnar (sjá t.d. mynd
1). Þá þola mosi og fléttur illa traðk
og láta undan við beit sem eykur hlut-
deild grasa og annarra æðplantna í
sverðinum á kostnað mosa og fléttna.
Þessa þekkingu á byggingu og líf-
eðlisfræði grasa er líka mikilvægt að
hafa í huga þegar metið er hvaða land
eigi beita og hvað eigi ekki að beita.
Í reglugerðardrögunum kemur fram
að ekki skuli beita í hallandi landi
og að á svæðum með >30° halla eigi
ekki að leyfa beit – að það land skuli
friða fyrir beit. En hvað þýðir þessi
krafa um friðun fyrir beit í halla fyrir
stöðuleika vistkerfa fjallshlíða? Það
er nokkuð óumdeilt að við friðun
eykst hlutdeild mosa í sverðinum.
Mosi hefur ekki eiginlegar rætur og
liggur því að mestu ofan á jarðvegin-
um, og hefur einnig mikla getu til að
safna í sig vatni (eiginleiki notaður
td. í ylrækt). Hærri hlutdeild mosa
í halla eykur því verulega hættuna á
jarðskriði og jarðsigi í fjallshlíðum.
Vegna þessa er mun meiri hætta á
aurskriðum í friðuðu landi en beittu,
þar sem hlutdeild grasanna er meiri
og rótarmassinn þéttari (sjá mynd 1).
Hér er vert að benda á að þær jaðr-
vegsskriður sem féllu td. í Kinn og
Útkinn (sjá mynd 2) í októberbyrjun
síðastliðnum féllu úr friðuðu eða nær
friðuðu landi, en engar skriður féllu
á Flateyjardal handan við, enda þar
nokkuð jafnbeitt afréttarland. Fyrir
nokkrum árum féllu líka skriður í
Kinn – þær komu úr Kinnafjalli sem
hefur verið friðað til áratuga. Hið
sama gildir um skriðurnar sem féllu
í Seyðisfirði á síðasta ári– þær komu
úr friðuðu landi með lúpínusáning-
um (sjá mynd 3).
Miklar rannsóknir eru fyrirliggj-
andi um aðferðir til að styrkja svörð
í halla, rannsóknir sem oft eru gerð-
ar vegna ýmissa framkvæmda sem
skilja eftir mjög hallandi land, t.d.
við vega- og virkjanagerð (sjá td. lista
yfir heimildir aftast). Þegar þessar
rannsóknir eru skoðaðar er ljóst að
þær plöntur sem verið er að nota til að
styrkja svörð í halla eru grastegundir.
Eins og að fram kemur að fram-
an styrkist grassvörðurinn við beit.
Í Hollandi eru varnargarðar þaktir
með grasi og beittir markvisst til að
styrkja svörðinn og varnargarðana.
Sú hugmynd sem kemur fram í reglu-
gerðardrögunum – að friða skuli land
í halla (>20-30°) til að varna jarð-
vegsrofi sýnir algjört skilnings- og
þekkingarleysi á eðli og vistfræði
jarðvegs, gróðurs og beitardýra.
Í reglugerðinni er tekið upp nýtt
hugtak, Visteining. Visteining er þar
skilgreind sem: Samfellt einsleitt
landsvæði sem hefur ákveðna eig-
inleika þannig að það sker sig úr
öðrum visteiningum hvað varðar
landform og í svörun sinni við land-
nýtingu. Visteining getur samsvarað
eða verið hluti af svæði sem telst til
ákveðinnar vistgerðar. Visteiningar
skulu kortlagðar í mælikvarðanum
1:12.000 – 1:100.000. Við lestur
þessarar skilgreiningar vaknar sú
spurning hvort höfundar reglugerð-
ar hafi yfir höfuð skoðað náttúru
Íslands, hvað þá að þeir hafi nokkra
þekkingu á því sem þeir eru að setja
á blað. Það sem einkennir helst og
er ein af sérstöðu Íslenskra vistkerfa
og vistgerða eru mósaík – það er
mjög mikil fjölbreytni á litlum skala.
Mér er stórlega til efnis að hægt sé
að finna einsleitt landsvæði – svo-
kallað visteiningu - sem hægt væri
að kortleggja í 1:100.000, nema helst
ef að kortleggja ætti jökla landsins.
Hvar eru fyrirliggjandi rannsókna-
upplýsingar um „svörum tiltekinna
visteininga“ – eða „einsleits lands
sem sker sig úr“ – við landnýtingu?
Hvaða landnýtingu er átt við?
Skógrækt, ferðaþjónustu? Vistgeta
lands er sögð, í reglugerðardrögun-
um, ráðast af loftslagi, jarðvegi og
landslagi. Hér virðist stuðst við
löngu úreltar vistfræðihugmynd-
ir kenndar við Clements sem voru
afskrifaðar þegar á síðustu öld. Nú
vita menn að landnýting fyrri tíma
er oft afgerandi (historical legacy)
um hvað kemur á eftir. Hvað með
uppgræðslur (áburðargjöf) og trjá-
plantekrur eða skógrækt og vistgetu
lands? Hér vantar verulega á að
unnið sé með „viðurkenndan vís-
indalegan grunn“ sem þó er sagt að
matið eigi að vera byggt á. Hér er
verið að vinna með heimatilbúnar,
óljósar og óskilgreindar hugmyndir
sem hvergi er hægt að finna neina
vísindalega stoð fyrir, en byggja á
huglægu, óskilgreindu mati.
Fram kemur í reglugerðinni að
ætlunin er að kortleggja svokallaðar
„visteiningar“ í skalanum 1:12.000
–1:100.000 og að Landgræðslan
komi til með að sjá um þjálfun og
réttindi úttektaraðila. Hér virðist
ætlunin vera að búa til kerfi með
kostnaði sem áætla má að hlaupi á
tugum, ef ekki hundruðum milljóna
árlega. Ekki aðeins þarf að mennta
og þjálfa úttektaraðila, heldur einnig
að standa að mjög umfangsmikilli
kortlagningu um allt land. Og hér
virðist Landgræðsla ríkisins eiga
að sitja öllu megin borðsins - . Ekki
aðeins virðist Landgræðslan hafa
unnið, að meira eða minna leiti, þá
reglugerð sem fyrir liggur heldur á
Landgræðslan einnig að sjá um bæði
framkvæmd og úttekt á öllu verk-
efninu. Samkvæmt stjórnsýslulög-
um getur ekki sami aðili komi að
máli á öllum stigum – og alls ekki
vera úttektaraðili á sjálfum sér.
Landgræðslan er framkvæmdastofn-
un og það er sett verulegt spurningar-
merki við það hlutverk að „þjálfa“ og
„viðurkenna“ úttektaraðila á þeim
verkefnum sem Landgræðslan stjórn-
ar. Að ráðuneyti Umhverfismála
leggi slíka stjórnsýslu til, með vit-
und og vilja Umhverfisráðherra,
er til skammar fyrir báða aðila.
Almenningur í landinu verður að geta
treyst því að ráðuneyti og ráðamenn
virði og haldi stjórnsýslulög.
Niðurstaða greiningar á „Drögum
að reglugerð um leiðbeiningar og
viðmið um sjálfbæra landnýtingu“
er að reglugerðardrögin í heild sinni
eru til skammar fyrir ráðuneyti og
ráðherra vegna þess þekkingarleysis
og þeirra slæglegu vinnubragða
sem hún endurspeglar. Virðast
reglugerðardrögin helst til þess gerð
að færa ótakmarkað vald og fjármagn
á borð Landgræðslunnar á komandi
áratugum - með einbeittu broti á
stjórnsýslulögum.
Vegna þessa er það eðlileg krafa
að reglugerðardrögin séu dregin til
baka í heild sinni.

Anna Guðrún Þórhallsdóttir,
Cand,agr., MSc., PhD
prófessor í landnýtingu
– sérsvið beitarvistfræði
annagudrun@holar.is