Andvari - 01.01.2012, Blaðsíða 104

102
ÁRMANN JAKOBSSON
ANDVARI
„margt gálauslega sagt... og hefði gjarnan mátt sleppa því“ og Magnús lýsir
lokaköflum sögunnar svo:
Það sem sagt er frá síðustu árunum er bæði styttra og ómerkilegra, og of mjög blandað
gremju yfir flestu og flestum. Gröndal féll aldrei vel inn í það umhverfi, sem lífsstaða
hans og mentun vísaði honum á, þetta sápuþvegna og hrukkulausa oddborgara félag
hversdagsmanna. Hann var fæddur til þess að fara einförum, sérkennilegur listamaður
og brennandi frelsismaður. Hann fellir sig ekki við aðra og aðrir ekki sig við hann, en
þá er honum laus kutinn og er þá ógæfan vís. Að lokum verður hann svo gramur og fer
að hafa alt á hornum sér, finst sér vanþakkað alt og enginn skilja sig. Hann einangrast
meir og meir. Alt þetta skín út úr æfisögunni.
Hér er þannig á ferð bók þar sem gáski og gremja fara saman. Greinilega
þykir þessum fyrstu ritdómurum minna koma til gremjunnar og að hún hefði
jafnvel mátt missa sín; eflaust hafa svipuð sjónarmið ráðið því að sagan var
ekki gefin út fyrr en allnokkru eftir andlát höfundar. Hér verður hins vegar
einkum að hugað að gremjunni. Þar með er ekki sagt að Benedikt Gröndal
sé ekki fyndinn og gáskafullur og raunar kemur gáskinn hér við sögu líka.8
Það sem fylgir á eftir er athugun á gremju Benedikts Gröndal. Fyrst mun
ég nálgast hana út frá eigin sjónarhorni 21. aldar manns sem er hvorki sér-
fræðingur í heimspeki né sálfræði en þó undir áhrifum frá hvoru tveggja.
Þeim lestri verða þó ákveðin takmörk sett; ég hyggst fyrst og fremst draga
fram ákveðin einkenni textans sem frá mínu sjónarhorni benda öll í eina og
sömu átt. Sú túlkun á Dægradvöl hefur þó ekki verið sett fram áður og í lok
greinarinnar hyggst ég ræða hvernig á því geti staðið.
Einkennin í Ijósi nútímans
Gáski og gremja, gaman og alvara - það hefur ekki farið framhjá neinum sem
hefur fjallað um Benedikt Gröndal að hann var mislyndur og þar fara saman
kátína og beiskja.9 Flestir sem hafa fjallað um Dægradvöl nefna vægðarleysi
Gröndals sem einn helsta kost eða galla verksins - eða hvort veggja. Þá hefur
stundum verið minnst á dóma hans og lýsingar á nafngreindum samferðar-
mönnum sem sumir fá það óþvegið og ekki síst Björn M. Ólsen sem raunar
andaðist fjórum árum áður en ritið kom fyrst á prent. Hér verður hins vegar
litið svo á að harkaleg ummæli Gröndals um aðra séu síst af öllu áhuga-
verð einvörðungu sem þáttur í rökrænni deilu þar sem beri að vega og meta
málsatvik og finna síðan út hvor komist nær sannleikanum eða hafi rétt fyrir
sér. Þvert á móti sé áhugaverðara að láta sannleikann liggja milli hluta og
skoða frekar tilfinningatjáningu Gröndals. Þannig megi skoða lýsingu hans á
Grími Thomsen og Matthíasi Jochumssyni ekki aðeins sem lýsingu á þessum