Andvari - 01.01.2012, Blaðsíða 167

ANDVARI
BRAUTRYÐJANDI, ELDHUGI OG TRÚMAÐUR
165
þegar um „aldamótamann“ er að ræða. Hann reyndi fyrir sér um eins árs
skeið sem dómkirkjuprestur en varð frá að hverfa vegna raddfærasjúkdóms.
Þá var hann lengst af heimilisprestur við holdsveikraspítalann í Laugarnesi.
Að öðru leyti starfaði hann innan veggja Prestaskólans og síðar guðfræði-
deildar Háskólans auk þess sem hann var aðalþýðandi Gamla testamentisins
í biblíuútgáfunni sem kom út 1908 (raunar 1909 þrátt fyrir uppgefið ártal á
titilblaði).36 Áhrif Haralds með þjóðinni stóðu þó ekki í neinu hlutfalli við
þennan þrönga vettvang.
Hér framar var drepið á trúarskoðanir þjóðarinnar um miðbik tuttugustu
aldar. Þar voru fræð rök að því að þær hafi borið keim af hugmyndum spírit-
ismans enda varð sú hreyfing sterk meðal landsmanna í kjölfar þess að sálar-
rannsóknir hófust hér á fyrsta áratug 20. aldar og þá einkum fyrir áhrif frá
hinum enskumælandi heimi.37 Má jafnvel líta svo á að spíritisminn hafi verið
þjóðtrú íslendinga um miðja öldina sem leið. Erlendis voru víðast engin bein
tengsl á milli sálarrannsókna og kristinnar trúar heldur voru rannsóknirnar
stundaðar sem óháðar, fræðilegar rannsóknir. Hér á landi tengdust þær hins
vegar kirkjunni og sú hreyfing sem um þær myndaðist, spíritisminn (andatrú-
in), þróaðist innan þjóðkirkjunnar um langt skeið. Þessi miklu áhrif spíritista
má ugglaust einkum rekja til tveggja manna, Haralds og Einars Hjörleifssonar
Kvaran (1859-1938) rithöfundar og ritstjóra. Haraldur var fræðimaðurinn sem
öðrum fremur mótaði hugmyndagrunn íslenskra spíritista. Það var líka fyrir
áhrif frá honum sem spíritisminn lokaðist hér hvorki inni í „vísindalegum“
sálarrannsóknarfélögum né sérstökum trúfélögum sem klufu sig frá öðrum
heldur þróaðist innan meirihlutakirkjunnar og varð hluti af meginstraumi ís-
lensks trúarlífs er vegur hans var mestur. Hlutverk Einars Kvaran var fremur
að miðla stefnunni til almennings, samsama hana menningu samtímans og
styrkja stöðu hennar innan vaxandi borgarastéttar í landinu.
Um aldamótin 1900 ruddi raunhyggja (pósitívismi) í ýmsum myndum sér
til rúms hér í takt við það sem gerðist annars staðar. Vegna sterkrar stöðu
bókmenntanna í íslenskum menningarheimi er nærtækt að varpa ljósi á þessa
þróun með vísun til þess sem efst var á baugi á þvf sviði meðal þjóðarinnar.
Með útgáfu tímaritsins Verðandi í Kaupmannahöfn 1882 bárust fyrstu áhrif
raunsæisstefnunnar (realismans) og natúralismans inn í íslenska menningar-
flóru. Samkvæmt fyrri stefnunni fólst hlutverk rithöfundarins í að skrá hlut-
lægt það sem fyrir augu bar í samfélaginu og lýsa því á röklegan og trú-
verðugan máta. Natúralisminn var síðan beint framhald þessa en í anda hans
sundurgreindu skáld og rithöfundar mannlegar ástríður af vísindalegri ná-
kvæmni og komu öðrum þræði fram sem „læknar“ samfélagslegra meina.38
Hér var því um að ræða bókmenntalega fagurfræði sem starfaði í anda raun-
hyggjunnar og þeirrar heimsmyndar og mannskilnings sem henni voru sam-
fara.