Andvari - 01.01.2012, Side 157

HJALTI HUGASON
Brautryðjandi, eldhugi og trúmaður
Hugleiðingar út frá þremur nýjum prestasögum
Inngangur
Fyrir síðustu jól komu út ævisögur þriggja kennimanna úr röðum „alda-
mótamanna", þeirra Þórhalls Bjarnarsonar (1855-1916) biskups, Bjarna
Þorsteinssonar (1861-1938) sóknarprests á Siglufirði og Haralds Níelssonar
(1868-1928) guðfræðiprófessors. Lestur þessara rita vekur upp ýmsar verð-
ugar vangaveltur um stöðu og hlutverk þessara manna og presta almennt í því
félagslega og menningarlega umróti sem hér átti sér stað um aldamótin 1900.
Nútíminn hafði þá nýlega hafið innreið sína í íslenskt samfélag og þjóðbygg-
ing stóð hér sem hæst á síðari skeiðum sjálfstæðisbaráttunnar.1
Allar eru sögurnar eftir reynda höfunda. Sögupersónurnar voru samtíma-
menn úr sama samfélagsgeira. Þá má segja að „hagsmunaaðilar" komi að öllum
sögunum, afkomendur og/eða stofnanir sem halda vilja minningu þeirra á lofti.
Höfundarnir hafa líka allir fræðilegan metnað og burði og verk þeirra eru
fræðilega unnin. Það er því fróðlegt að bera sögurnar saman þrátt fyrir að slík-
ur samanburður sé ekki að öllu leyti réttmætur. Trúmaóur á tímamótum er þó
fræðilegasta verkið. Það leitar með skýrustum hætti svara við ákveðnum spurn-
ingum og leiðir í ljós þekkingu sem vísar út fyrir sögupersónuna sjálfa. Eldhugi
viö ysta hqf er „bókmenntalegast“, ritað af mestri leikni. Brautryðjandinn er
alþýðlegasta verkið og bregður upp fjölbreyttastri þjóðlífsmynd.
Þrátt fyrir að þrír prestar eigi í hlut var lífshlaup þeirra og ævistarf af
ólíkum toga. Það mótar strax efnið í höndum höfundanna. Haraldur var nú-
tímalegastur í þeirri merkingu að hann var sérhæfðastur. Hann einbeitti sér
á þrengstum starfsvettvangi þar sem hann hafði líka veruleg áhrif. Hann var
einnig í mestum erlendum samskiptum. Þórhallur kom við sögu á víðari vett-
vangi en hinir tveir. Hann var prestur, prestaskólakennari og biskup, lagði
hönd á plóg í sveitarstjórnar- og landsmálum og var virkur á sviði alþýðu-
fræðslu en jafnframt brautryðjandi í búnaðarmálum og tímaritaútgefandi.
Starfsvettvangur hans var því landið allt. Bjarni Þorsteinsson bjó hins vegar
alla starfsævi sína á sama stað en kom þó víða við. Hann lagði verulegan skerf
af mörkum við söfnun og skráningu á íslenskum menningararfi sem stóð yfir
um hans daga.2 Hann var líka eitt af okkar fyrstu tónskáldum og lagði þannig