Bændablaðið - 17.11.2022, Blaðsíða 30
30 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. nóvember 2022
Grænbók um líffræðilega fjölbreytni íslenskra vistkerfa:
Ísland skuldbundið til að vakta lífríkið
– Samráð um mótun stefnu til verndar á innlendum vistkerfum, búsvæðum og lífverum
Grænbók stjórnvalda um
líffræðilega fjölbreytni íslenskra
vistkerfa var birt í Samráðsgátt
stjórnvalda í lok september.
Ísland er aðili að samningi
Sameinuðu þjóðanna um líffræðilega
fjölbreytni og skuldbindur sig þannig
til að greina og vakta ýmsa þætti í
lífríki landsins sem hafa áhrif á þá
stöðu. Markmiðið með grænbókinni
er að leiða fram umræðu um
viðfangsefnið áður en eiginleg stefna
verður mótuð.
Markmið hins alþjóðlega
samnings eru þrjú; að vernda
líffræðilega fjölbreytni, stuðla
að sjálfbærri nýtingu hennar og
tryggja ráðstöfunarrétt ríkja yfir
erfðaefni sínu og skiptingu hagnaðar
af nýtingu þess. Aðildarríkin
skuldbinda sig til þess að greina og
vakta þá þætti sem þarfnast verndar
og hafa skaðleg áhrif á líffræðilega
fjölbreytni. Þá ber að koma upp
kerfi verndarsvæða, stýra og
stjórna auðlindum sem mikilvægar
eru fyrir verndun líffræðilegrar
fjölbreytni, endurbyggja og lagfæra
spillt vistkerfi og koma í veg
fyrir að fluttar séu inn ágengar
framandi tegundir lífvera sem
ógna vistkerfum, búsvæðum eða
innlendum tegundum.
Talsvert fjallað um landbúnað
Í grænbókinni er talsvert fjallað
um landbúnað. Til að mynda í
tengslum við stefnumótun fyrir
landbúnað hér á landi og verndun
erfðaauðlinda. Einnig í kaflanum
um breytingar á landnotkun, þar
sem tiltekið er að landbúnaður sé
einn af þeim lykilþáttum sem hafa
áhrif á líffræðilega fjölbreytni.
Breytingarnar hafi þannig áhrif á þau
vistkerfi sem fyrir eru. Búsvæði geti
tapast við aukin umsvif mannsins.
Ákvarðanir sem varða skipulag
landnotkunar þurfi að vera eins vel
ígrundaðar og kostur er og byggja
á bestu fáanlegu upplýsingum. Þar
kemur einnig fram að samkvæmt
samtölum við Landmælingar
Íslands og hjá Skipulagsstofnun
liggi ekki fyrir tölur um breytingar
á landnotkun nema að takmörkuðu
leyti – og alls ekki um áform um
breytingar á landnotkun sem til
dæmis skipulagsáætlanir gera ráð
fyrir.
Þess er sérstaklega getið að
landbúnaðarland sé skilgreint
í skipulagi sveitarfélaga en
hingað til hafi það verið gert
með afar víðtækum hætti.
Samkvæmt jarðalögum skuli við
gerð aðalskipulags í dreifbýli
flokka land með tilliti til
ræktunarmöguleika. Ráðherra hafi
gefið út leiðbeiningar um flokkun
ræktarlands í samráði við yfirvöld
skipulagsmála.
Landbúnaður veldur mestri
hnignun
Í kaflanum um breytingar á
landnotkun segir enn fremur að
landbúnaður sé sú landnotkun
sem valdi hvað mestri hnignun
líffræðilegrar fjölbreytni á
heimsvísu. „Ræktun á landi felur
í sér umbreytingu á yfirborði
lands. Skipt er um tegundir
í gróðurþekju þannig að það
vistkerfi sem fyrir var er ekki
lengur til staðar. Í jarðvegi
verða einnig breytingar, m.a.
vegna þjöppunar frá vélaumferð
og notkunar á aðfengnum
áburðarefnum. Þessar breytingar
valda fjölþættum áhrifum
á dýralíf, gróðurfar og aðra
þætti líffræðilegrar fjölbreytni.
Viðamikil akuryrkja minnkar
að jafnaði einnig fjölbreytni
landslags. Tegundir sem geta
nýtt sér landbúnaðarland
til að uppfylla flestar þarfir
sínar hagnast oft á slíkum
breytingum en tegundir sem
þurfa önnur búsvæði gefa
eftir.“
Búfjárbeit hafi þannig
víðtæk áhrif á vistkerfi hér á
landi og viðhaldið tiltekinni
tegund vistkerfa með úthaga,
mólendi og flagmóum. Sums staðar
hafi ofbeit átt mikinn þátt í gróður-
og landeyðingu og losun kolefnis
út í andrúmsloftið. En búfjárbeit
getur einnig viðhaldið ákveðnum
vistgerðum sem teljast mikilvæg
búsvæði tiltekinna ábyrgðartegunda,
til dæmis fugla eins og lóu, spóa og
lóuþræls.
Í kaflanum er einnig fjallað um
ræktun nytjaskóga, sem byggi á
notkun framandi tegunda eins og
rússalerkis, sitkagrenis, stafafuru og
alaskaaspar. Nytjaskógar hafi verið
ræktaðir á 49 þúsund hekturum lands,
eða tæplega 0,5 prósenta landsins.
Þar inni sé talsvert af birki líka sem
hafi verið á ræktunarsvæðum eða
gróðursett samhliða öðrum tegundum
í ræktun. Þessi ræktun byggi að
stærstum hluta á stuðningi ríkisins
við skógrækt á lögbýlum. Samkvæmt
reglugerð um landshlutaverkefni í
skógrækt skulu ræktunaráætlanir
taka fullt tillit til náttúruverndar og
umhverfissjónarmiða í samræmi
við gildandi lög, eins og varðandi
lífríki, fornleifar, náttúruminjar,
verndarsvæði og landslag í samræmi
við leiðbeiningar um nýræktun skóga.
Í kaflanum kemur einnig fram að
breytingar á landnotkun hafi ekki
eingöngu verið í þá átt að leiða til
hnignunar vistkerfa. Sé litið til baka
frá því að síðast var mótuð stefna
um líffræðilega fjölbreytni, þá hafi
ýmis svæði verið friðlýst – sem séu
lífríkinu mikilvæg.
Ágengar framandi tegundir
Meðal annarra umfjöllunarefna
grænbókarinnar eru verndarsvæði á
landi og samstarf við landeigendur,
endurheimt vistkerfa þar sem horft
er til mikilvægs hlutverks bænda
og annarra landeigenda og hvernig
líffræðileg fjölbreytni þarf að vera
hluti af annarri stefnumörkun. Fjallað
er um sjálfbæra nýtingu sem meðal
annars tengist setningu viðmiða um
sjálfbæra landnýtingu.
Sérstaklega er fjallað um ágengar
framandi tegundir í grænbókinni,
en þær eru skilgreindar þannig
að þær séu framandi lífverur sem
valda, eða eru líklegar til að valda,
rýrnun líffræðilegrar fjölbreytni.
Tvær tegundir æðplantna og ein
mosategund hafa verið skilgreindar
ágengar á Íslandi. Alaskalúpína,
sem upphaflega var flutt inn og
notuð til landgræðslu, skógarkerfill
sem var fluttur inn sem garðaplanta
og mosinn hæruburst, sem hefur
borist með ferðamönnum, til dæmis
neðan á skóm, og náð fótfestu á
jarðhitasvæðum.
Minkurinn er eina spendýrið
sem hefur verið skilgreint sem
ágeng tegund á Íslandi, en
hann var fluttur var til landsins til
loðdýraræktar. Hann slapp fljótlega
út í náttúruna og hefur náð mikilli
útbreiðslu á landinu.
Þrjár tegundir smádýra hafa
verið skilgreindar sem ágengar.
Spánarsnigill hefur borist með
innfluttum plöntum, búrsnigill
var fluttur inn til að hafa í
skrautfiskabúrum, en hann hefur
borist í vötn, og loks húshumla sem
barst til landsins með vöruflutningum
á áttunda áratug síðustu aldar.
Framtíðarsýn og -áherslur
Í grænbókinni eru sett fram drög
að framtíðarsýn í 4. kafla og loks
áherslur, sem meðal annars kallast á
við áherslur í stefnumótun samnings
Sameinuðu þjóðanna um líffræðilega
fjölbreytni. Stefnt verður að því að
á Íslandi njóti líffræðileg fjölbreytni
verndar og gildi hennar sé metið
að verðleikum. Vistkerfi verði
endurheimt og nýtt af skynsemi,
vistkerfaþjónustu sé viðhaldið og
ávinningurinn skili sér til allra.
Heimsmarkmið Sameinuðu
þjóðanna sem fjalla um líf í vatni,
númer 14, og líf á landi, númer 15, eru
sögð fanga vel þau meginmarkmið
sem stefna Íslands þurfi að vinna
að. Vernda þurfi og nýta hafið á
sjálfbæran hátt í því skyni að stuðla
að sjálfbærri þróun, annars vegar, og
hins vegar að vernda, endurheimta
og stuðla að sjálfbærri nýtingu
vistkerfa á landi, með sjálfbærri
stjórnun skógarauðlindarinnar,
berjast gegn eyðimerkurmyndun,
stöðva jarðvegseyðingu, endurheimta
landgæði og sporna við hnignun
líffræðilegrar fjölbreytni.
Umræður skila árangri
Meginmarkmiðið með grænbókinni
er að kalla fram umræðu um
viðfangsefnið og fá ábendingar
úr samráði um hvaða leiðir eru
taldar mögulegar til að skila
árangri í verndun líffræðilegrar
fjölbreytni.
Það verði innlegg í vinnu
við hina eiginlegu stefnu sem
mun birtast í hvítbók, sem
jafnframt verður kynnt í opnu
samráðsferli í Samráðsgátt.
Lokað var fyrir umsóknir um
grænbókina í Samráðsgáttinni
4. nóvember.
Ófullkominn listi
um ágengar tegundir
Alls bárust sautján umsagnir. Í
nokkrum umsögnum koma fram
ábendingar um að skilgreiningin
á ágengum tegundum á Íslandi sé
ef til vill of þröng og er bent á
ýmsar tegundir, bæði úr plöntu-
og dýraríkinu, sem gætu vel átt
heima í þeim flokki. Í umsögn
Hjörleifs Finnssonar er vakin
athygli á því að hnúðlax sé ekki
í þessum flokki, vegna þess að sú
tegund var ekki flutt inn heldur
kom til Íslands af sjálfdáðum.
Samtök náttúrustofa segja
að málefni framandi tegunda
hafi verið vanrækt á Íslandi
líkt og málefni líffræðilegrar
fjölbreytni almennt. Segja þau
að listi grænbókarinnar yfir
ágengar framandi tegundir sé
um margt ófullkominn og hafi
ekki verið uppfærður í mörg ár.
„Eitt af brýnustu verkefnunum
fram undan varðandi framandi
ágengar tegundir er einmitt að
gera faglegt, vísindalegt áhættumat
á öllum framandi tegundum
á Íslandi, þar sem rýnihópur
vistfræðinga myndi meta líkurnar
á ágengi þeirra,“ segir í umsögn
þeirra. Umhverfisstofnun segir
sömuleiðis að fjölmargar tegundir
í straumvötnum, stöðuvötnum og
strandsjó ætti að nefna í grænbókinni.
Skógræktin segir í umsögn sinni
að grænbókin nái ekki utan um
viðfangsefnið nema að hluta. „Í henni
er nánast eingöngu fjallað um þá
þætti líffræðilegrar fjölbreytni sem
kallast tegundaauðgi annars vegar og
vistkerfi/vistgerðir hins vegar. Nánast
ekkert er fjallað um erfðafræðilega
fjölbreytni, sem er þó mjög mikilvæg
í landbúnaði, skógrækt og annarri
nýtingu lifandi auðlinda. Verst er þó
að ekkert tillit er tekið til yfirvofandi
loftslagsbreytinga og hvernig
bregðast eigi við þeim. Grænbókin
horfir ekki til framtíðar.“
Landbúnaðarmálefni
mikilvæg fyrir framhaldið
Landvernd bendir á að meiri áherslu
hefði mátt leggja á beitarstýringu
sauðfjár sem skilvirka leið til
verndar gróðurs og líffjölbreytileika
og leið til að vernda vistkerfi og
stuðla að sjálfbærri landnýtingu.
Beitarstýring sé ekki í hávegum höfð
í dag. Hrossabeit geti einnig haft
verulega neikvæð áhrif á viðkvæm
vistkerfi og líffræðilega fjölbreytni.
Bændasamtök Íslands segja að
í grænbók sé gott stöðuyfirlit um
líffræðilega fjölbreytni íslenskra
vistkerfa og áskoranirnar fram
undan. Samtökin telja að málefni
tengd landbúnaði séu mikilvæg
fyrir þá vinnu sem fram undan
er, við að viðhalda og auka
fjölbreytni íslenskra vistkerfa.
Yfirgripsmikla þekkingu á þeim
málefnum sé að finna innan
samtakanna og dótturfélags
þess, Ráðgjafarmiðstöðvar
landbúnaðarins. Því óska þau eftir
aðkomu að þeirri vinnu sem unnin
verður á grundvelli grænbókar.
Sigurður Már
Harðarson
smh@bondi.is
FRÉTTIR
OG VINNUM ÚR ÞEIM
LAUSNIR
TÖKUM AÐ OKKUR VERKEFNI
VHE • Melabraut 27 Hafnarfjörður • Hraun 5 Reyðarfirði
Sími 843 8804 • Fax 575 9701 • www.vhe.is • sala@vhe.is