Bændablaðið - 17.11.2022, Blaðsíða 48

48 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. nóvember 2022
LESENDARÝNI
Orkustefna ESB innleidd á Íslandi
– Frá orkusamvinnu til orkusambands: Fullveldisafsal í orkumálum
Við undir-ritun
EES-samnings-
ins 1992 byggði
samstarf ESB
á ákveðnum
sáttmálum.
Rómarsátt-
málinn frá 1957
er stofnsáttmáli
Evrópu banda-
lagsins (EB).
„Single European Act“ 1986, var
fyrsta meiri háttar endurskoðun
Rómarsáttmálans og hafði að
markmiði stofnun innri markaðarins.
Maastricht-sáttmálinn 1992 stofnar
ESB og gamla þriggja stoða
kerfið. Fyrsta stoðin þar var innri
markaðurinn. Samvinna í orkumálum
hefur verið einn af hornsteinum ESB
frá stofnun Kola- og stálbandalagsins
1951.
Lissabonsáttmálinn frá 2009
var ekki hluti af EES-samningnum
við undirritun. Með Lissabon-
sáttmálanum setur ESB sér markmið
um orkustefnu ESB sem orkusambandi
er ætlað að ná. Orkusamvinna er ekki
það sama og orkusamband. Líkt og
með aðra sáttmála ESB samþykktu
aðildarríkin Lissabonsáttmálann.
EFTA-ríki EES-samningsins gerðu
það hins vegar ekki. Með EES-
samningnum samþykkti Ísland að
taka þátt í orkusamvinnu en ekki aðild
að orkusambandi ESB. Það felur í sér
óumsamda grundvallarbreytingu og
mikilvægt atriði hefði Ísland hafnað
þriðja orkupakkanum.
Kjarninn í orkustefnu ESB er
samtenging raforkukerfa í einn
heildstæðan innri raforkumarkað
ESB. Orkustefnu ESB er skipt í fimm
víddir, sem eru eftirfarandi:
1. Orkuöryggi
2. F u l l s a m þ æ t t u r i n n r i
orkumarkaður
3. Orkunýtni
4. Aðgerðir í loftslagsmálum –
afkolefnavæðing efnahagslífsins
5. Rannsóknir, nýsköpun og
samkeppnishæfni
ESB innleiðir orkustefnu sína
með orkupökkum og er markmið
þeirra að koma á samtengdum
innri orkumarkaði í áföngum. Með
samþykkt orkustefnu ESB er Ísland
að tengjast markaði með lögum sem
það tengist ekki í raun. Það er fráleitt.
Fyrsti orkupakkinn
Fyrsti orkupakkinn var tekinn
upp í EES-samninginn með
stjórn skipulegum fyrirvara með
ákvörðun sameiginlegu EES-
nefndarinnar nr. 168/1999. Hann
var tekinn upp í íslenskan landsrétt
með raforkulögum nr. 65/2003.
Með lögunum tók uppbygging
raforkumarkaðar á Íslandi mið af
reglum EES-svæðisins og innri
markaðar ESB.
Markmið ESB hefur verið skýrt
frá upphafi og það er að koma á
innri raforkumarkaði ESB með
samtengdum og rekstrarsamhæfðum
raforkukerfum á milli ESB-ríkja. Það
kemur skýrt fram í inngangi fyrstu
orkutilskipunarinnar, þar sem segir
m.a. eftirfarandi:
• Mikilvægt er að gerðar verði
ráðstafanir til að tryggja að
innri markaðurinn geti starfað
hnökralaust. Innri markaðurinn
er svæði án innri landamæra
þar sem tryggður er frjáls
flutningur á vörum, fólki,
þjónustu og fjármagni, sbr. 1.
mgr. inngangsins.
• Sérstaklega er mikilvægt að
koma á fót innri markaði á sviði
raforku til að auka skilvirkni
í framleiðslu, flutningi og
dreifingu á raforku og auka
um leið öryggi orkuframboðs
og samkeppnishæfni hagkerfis
bandalagsins og taka tillit til
umhverfisverndar, sbr. 4. mgr.
• Stofnun innri markaðar á sviði
raforku stuðli að samtengingu og
rekstrarsamhæfi kerfanna, 6. mgr.
Annar orkupakkinn
Annar orkupakkinn var tekinn
upp í EES-samninginn með
stjórnskipulegum fyrirvara með
ákvörðun sameiginlegu EES-
nefndarinnar í árslok 2005. Þar er
Ísland skilgreint sem „lítið einangrað
raforkukerfi“.
Annar orkupakkinn samanstendur
af fjórum ESB-gerðum; tveimur
um raforku (raforkuviðskipti
yfir landamæri og reglur innri
raforkumarkaðar ESB); einni um
reglur innri jarðgasmarkaðar ESB;
og einni um að koma á fót evrópskum
hópi eftirlitsaðila með rafmagni og
gasi, fyrirrennara Samstofnunarinnar.
Í orkupakka tvö gilda ESB-
gerðirnar um jarðgas um Ísland.
Þær gilda hins vegar ekki um
Ísland í þriðja orkupakkanum.
Ekki er vitað hver rökin eru fyrir
þessari miklu stefnubreytingu. Hún
sýnir að ákvarðanir sameiginlegu
EES-nefndarinnar eru ekki óum-
breytanlegar og geta tekið breytingum
með síðari ákvörðun.
Þriðji orkupakkinn
Þriðji orkupakkinn var tekinn
upp í EES-samninginn með
stjórnskipulegum fyrirvara með
ákvörðun sameiginlegu EES-
nefndarinnar vorið 2017. Þriðji
orkupakkinn samanstendur af átta
ESB-gerðum, þrem um raforku,
fjórum um jarðgas og einni um
stofnun Samstarfsstofnunar
eftirlitsaðila á orkumarkaði.
Gerðirnar um jarðgas gilda ekki
um Ísland samkvæmt ákvörðun
líkt og þær gerðu ekki í orkupakka
tvö. Sama ætti að eiga við um
ESB-gerðirnar um raforku og um
Samstarfsstofnunina. Þessar gerðir
ættu ekki að gilda um Ísland, þar
sem landið er ekki tengt innri
raforkumarkaði ESB með sæstreng.
Evrópuþingið telur að með þriðja
orkupakkanum hafi verið lagður
hornsteinn að innri orkumarkaði
ESB. Hann feli einnig í sér
aukið frelsi á innri raforku- og
gasmarkaði ESB. Reglugerð um
að koma á fót Samstarfsstofnuninni
sé grundvallarbreyting á innri
orkumarkaði ESB.
Þriðji orkupakkinn er að stórum
hluta tæknileg markaðslöggjöf
sem ætlað er að auka virkni innri
orkumarkaðar ESB og felur í sér bæði
uppfærslu á öðrum orkupakka og
viðbót. ESB-gerðir orkupakkans um
raforku lúta að 1) auknum aðskilnaði
samkeppnis- og sérleyfisþátta;
2) aukinni neytendavernd; 3)
eflingu raforkueftirlits; og 4)
Samstarfstofnun eftirlitsaðila á
orkumarkaði.
Ekki þarf orkupakka ESB til að
auka samkeppni, neytendavernd
og raforkueftirlit á raforkumarkaði
á Íslandi. Það má gera með
íslenskum lögum. Á Íslandi eru
í gildi samkeppnislög og lög um
neytendavernd og lagareglur um
raforkueftirlit og getur Ísland sett
sér sjálfstætt reglur sem er á þessum
sviðum sem tengjast sérstaklega
íslenska raforkumarkaðinum.
Sameiginlega EES-nefndin
skilgreindi Ísland sem „lítið
einangrað raforkukerfi“ í ákvörðun
sinni um annan orkupakkann. Ísland
er það enn í dag. Ísland átti því ekki
að skuldbinda sig að þjóðarrétti til
að innleiða þriðja orkupakkann.
Fjórði orkupakkinn – Hrein orka
fyrir alla Evrópubúa
ESB samþykkti 2019 viðamikla
uppfærslu á umgjörð orkustefnu
ESB til að auðvelda orkuskipti frá
jarðefnaeldsneyti til hreinnar orku
og til að standa við skuldbindingar
ESB vegna Parísarsamkomulagsins
frá 2015 um að draga úr losun
gróðurhúsalofttegunda.
„Hrein orka fyrir alla Evrópubúa“
kallast fjórði orkupakki ESB
og er hann skref í innleiðingu á
orkusambandsstefnu ESB sem
samþykkt var árið 2015. Orkupakkinn
samanstendur af átta ESB-gerðum,
sem eru eftirfarandi:
1. Tilskipun um orkunýtingu
bygginga 2018/844
2. Endurskoðuð tilskipun um
endurnýjanlega orku (ESB)
2018/2001
3. Endurskoðuð tilskipun um
orkunýtni (ESB) 2018/2002
4. Reglugerð um orkusambandið og
loftslagsaðgerðir (ESB) reglugerð
2018/1999
5. Reglugerð um áhættuviðbúnað í
raforkugeiranum (ESB) 2019/941
6. Reglugerð um stofnun
Evrópusambandsstofnunar fyrir
samvinnu orkueftirlitsaðila
2019/942 (endurgerð)
7. Reglugerð um innri markað
fyrir raforku (ESB) 2019/943
(endurgerð)
8. Tilskipun um sameiginlegar
reglur um innri markað fyrir
raforku (ESB) 2019/944
(endurgerð)
Reglugerð ESB um stofnun
ESB-stofnunar fyrir samvinnu
orkueftirlitsaðila er endurgerð á
reglugerð þriðja orkupakkans um
að koma á fót Samstarfsstofnun
eftirlitsaðila á orkumarkaði. Í
orkupakka tvö hét ESB-gerðin 2003
ákvörðun framkvæmdastjórnarinnar
um að koma á fót evrópskum
hópi eftirlitsaðila með rafmagni
og gasi, sem var fyrirrennari
Samstarfstofnunarinnar. Þetta er
þróunin frá orkusamvinnu yfir í
orkusamband ESB.
Reglugerð ESB um innri
markað fyrir raforku er endurgerð
á reglugerð þriðja orkupakkans um
raforkuviðskipti yfir landamæri.
Það sem áður var reglugerð um
raforkuviðskipti yfir landamæri er
orðið að reglugerð um innri markaðinn.
Samrunaþróunin í reglugerðum
ESB er frá aforkuviðskiptum yfir
landamæri yfir í innri markað fyrri
raforku. Ástæður endurgerða á ESB-
gerðum er uppfærsla vegna meiri
samruna, ekki ólíkt uppfærslu á forriti
eða símaappi.
Samþykki Ísland fjórða orkupakka
ESB verður það enn eitt afsalið
á fullveldi okkar Íslendinga í
orkumálum. Með EES-samningnum
samþykkti Ísland að taka þátt í
orkusamvinnu en ekki aðild að
Orkusambandi ESB. Það felur í sér
óumsamda grundvallarbreytingu.
Ísland á því að hafna fjórða
orkupakkanum og segja upp þeim
þriðja, þar sem forsendur fyrir
tengingu við innri raforkumarkað
ESB (sæstrengur) eru ekki til staðar
og EES-samningurinn kveður ekki á
um orkusamband. Með innleiðingu
orkupakkanna er Ísland án samninga
að afsala sér fullveldi í orkumálum.
Eyjólfur Ármannsson,
þingmaður Flokks fólksins
í NV-kjördæmi og formaður
Orkunnar okkar.
Eyjólfur
Ármannsson.
Á dögunum
gaf umboðs-
maður Al -
þingis út
álit þar sem
fjallað er
um lausa-
göngu búfjár
(Mál nr.
11167/2021).
Ta l s v e r ð a r
umræður hafa
átt sér stað um
þetta álit og þýðingu þess.
Um álit umboðsmanns má
það helst segja að í því felst
enginn nýr sannleikur um
lausagöngu búfjár. Niðurstaða
álitsins er í grundvallaratriðum
að innviðaráðuneytið hafi gefið
út leiðbeiningar til einstaklings
sem ekki voru í samræmi við
gildandi lög. Þannig eigi að skýra
eftir orðanna hljóðan tiltekin
ákvæði laga um búfjárhald sem
heimila sérstaka friðun lands gegn
lausagöngu búfjár. Þar segir einnig:
Hefði umráðamaður lands
hins vegar ekki nýtt sér heimild til
friðunar giltu um réttarstöðu hans
þær reglur sem að meginstefnu
hefðu gilt hér á landi um þessi
efni frá fornu fari auk þess sem
hann kynni að njóta þess sérstaka
verndarréttar sem verið hefði í
íslenskum rétti frá gildistöku fyrstu
heildarlaga um afréttamálefni,
fjallskil o.fl. árið 1969.
Heyrst hefur í þessari umræðu
að lausaganga búfjár sé ógn við
sjálfbærni í landbúnaði. Slíkt er
auðvitað fjarri sannleikanum
enda hafa bændur um árabil
sinnt landgræðslu með góðum
árangri, sem þeir hafa að stórum
hluta gert að eigin frumkvæði. Þá
hafa bændur í auknum mæli tekið
upp áætlanir um landnýtingu til
að koma í veg fyrir að sú staða
komi upp að land verði ofbeitt.
Raunar þarf að fara nokkuð langt
aftur í tímann, eða meira en
aldarfjórðung, til að finna dæmi
um víðtækar friðunaraðgerðir til að
verjast ofbeit og engin teikn á lofti
um að aftur verði þörf á slíkum
aðgerðum. Má í þessu samhengi
einnig benda á Umhverfisstefnu
landbúnaðarins fyrir árin 2020-
2030 sem aðgengileg er á
heimasíðu Bændasamtakanna.
Eins og fram kemur í álitinu þá
gefst landeigendum, samkvæmt
lögum um búfjárhald, kostur á
sérstökum friðunaraðgerðum
kjósi þeir svo. Þá eru til þess að
gera nýsamþykkt lög frá Alþingi
um skóga og skógrækt þar sem
sérstaklega er tekið fram að
óheimilt sé að beita búfé í skógi
eða á skógræktarsvæði nema með
leyfi viðkomandi skógareiganda.
Einnig má ekki líta framhjá
ábyrgð og skyldum veghaldara,
hvort sem það eru sveitarfélög eða
Vegagerðin. Veghaldara ber þannig
að gæta umferðaröryggis og í því
getur falist að girða meðfram
vegum en veghaldara er það ýmist
skylt eða heimilt eftir því hverjar
aðstæður eru hverju sinni.
Þegar lög um afréttarmálefni,
fjallskil o.fl. eru skoðuð þá fer
ekki á milli mála hvaða aðili það
er sem ber ábyrgð samkvæmt
þeim en sveitarfélög og hreppar
eru þar nefnd oftar en fimmtíu
sinnum. Sveitarfélög og eftir
atvikum hreppstjórar hafa þannig
samkvæmt lögunum umsjón með
afréttarmálum og fjallskilum og
geta gripið til ýmissa ráðstafana
séu brögð að ágangi búfjár.
Í áliti umboðsmanns segir
svofellt í niðurlagi þess:
Án tillits til fyrrgreindrar
niðurstöðu tel ég að atvik
máls þessa, svo og breyttir
samfélagshættir og landnýting
á undanförnum áratugum, gefi
tilefni til þess að hugað verði að
endurskoðun þeirra réttarreglna
sem fjallað er um í áliti þessu með
það fyrir augum að réttarstaða
allra hlutaðeigandi verði skýrð.
Komi það til að stjórnvöld ákveði
að taka landbúnaðarlöggjöfina,
eða einstaka hluta hennar, til
endurskoðunar þá er rétt að
benda á niðurstöður starfshóps
um beitarstjórnun og sjálfbæra
landnýtingu sem skipaður var af
umhverfisráðherra og sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðherra. Hópurinn
skilaði ítarlegri skýrslu árið 2013
og lagði til tillögur í sjö liðum
til frekari úrlausnar sem meðal
annars fela í sér að komið verði á
símatskerfi til vöktunar á ástandi
gróður- og jarðvegsauðlinda og
að sett verði fram rammaáætlun
um skipulag landnotkunar og
sjálfbærrar landnýtingar.
Innan við tíu ár eru liðin frá
því skýrsla starfshópsins kom út
og mikið vatn runnið til sjávar á
þeim tíma varðandi stefnumótun
um sjálfbærni og tól til að fylgja
þeirri vinnu eftir. Því væri fróðlegt
að gerð yrði úttekt á stöðu mála í
dag með vísan til þeirra aðgerða
sem lagt var upp með.
Hilmar Vilberg Gylfason,
lögfræðingur hjá
Bændasamtökum Íslands.
Hilmar Vilberg
Gylfason.
Heyrst hefur í þessari umræðu að lausaganga
búfjár sé ógn við sjálfbærni í landbúnaði.
Slíkt er auðvitað fjarri sannleikanum enda hafa
bændur um árabil sinnt landgræðslu með góðum
árangri.“
Um lausagöngu búfjár og álit umboðsmanns Alþingis