Bændablaðið - 17.11.2022, Blaðsíða 42

42 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. nóvember 2022
Pöddur, sjúkdómar og sveppir
eru yfirleitt óvelkomnir gestir
í garð- og skógrækt sem flestir
vildu vera lausir við. Staðreyndin
er aftur á móti sú að með hlýnandi
loftslagi mun óværum af þessu tagi
fjölga hér á landi á næstu árum og
áratugum. Þetta var umræðuefnið
á haustþingi Garðyrkjuskólans á
Reykjum í Ölfusi sem haldið var
fyrir skömmu.
Á þinginu fjallaði Halldór
Sverrisson plöntusjúkdómafræðingur
um sveppasjúkdóma í trjám og
runnum, Brynja Hrafnkelsdóttir,
skordýrafræðingur á rannsóknasviði
Skógræktarinnar, ræddi um
meindýr í skógrækt og garðrækt.
Að lokum var Bryndís Björk
Reynisdóttir, garðyrkjufræðingur
hjá Fjölbrautaskóla Suðurlands,
með erindi um plöntuvarnarefni og
aðrar varnir gegn meindýrum og
sjúkdómum.
Í næstu tölublöðum Bænda-
blaðsins verður fjallað um hvert og
eitt umfjöllunarefni málþingsins fyrir
sig. Að þessu sinni er umfjöllunin
sjúkdómar í trjágróðri, næst meindýr
í skógrækt og görðum og að lokum
um plöntuvarnarefni og aðrar varnir
gegn meindýrum og sjúkdómum.
Sjúkdómar fáir enn sem komið er
Í tölu Halldórs Sverrissonar
plöntusjúkdómafræðings kom fram
að sjúkdómar á trjágróðri hér á
landi eru fáir og fremur meinlitlir
og að enn sem komið er stafi þeir
allir af sveppum. Sem dæmi sagði
Halldór að fúasveppir sem legðust
á lifandi tré væru nánast óþekktir
hér á landi en hann sagði einnig að
sjúkdómunum hafi fjölgað verulega.
Sjúkdómar í barrtrjám
Í erindi sínu fór Halldór yfir helstu
sjúkdóma sem er að finna í barr-
og lauftrjám hér á landi og sagði
að búast mætti við að þeir yrðu
algengari á næstu árum.
Alvarlegasti sjúkdómurinn sem
leggst á grenitegundir hér er greniryð,
Chrysomyxa abietis. Sjúkdómurinn
leggst hér nær eingöngu á rauðgreni.
Ryðið fannst fyrst sumarið 1999 á
Vesturlandi en virðist hafa verið
a.m.k. tveimur árum fyrr í Leirárreit.
Nálar ársprotans verða gulleitar á
haustin og ryðið brýst út úr þeim
næsta sumar og sýkir þá nýja sprota
ef veður er nægilega rakt.
Brum- og greinaþurrkssveppur,
Gremmeniella, er sjúkdómur sem
hefur lagst mest á broddfuru hér
en lítið á stafafuru og skógarfuru
og virðast strandkvæmi af íslenskri
stafafuru hafa töluverða mótstöðu
gegn sveppnum. Sjúkdómurinn sem
hann veldur kallast greinaþurrksýki
og veldur sýkingum á ýmsum
furutegundum á Norðurlöndunum
og í Evrópu og hefur auk þess borist
til Norður-Ameríku og Japans.
Einkenni þessarar sveppasýkingar
eru þau að nálar verða fyrst brúnar
við blaðfestuna en visna alveg síðar.
Sveppurinn kemst inn í tréð um sár á
berki og vex síðan eftir berkinum og
drepur hann og síðar einnig greinar
og kemst stundum alla leið inn í
stofninn þar sem átusár myndast.
Lerkibarrfellisveppur, Meria
laricis, er þekktur sjúkdómsvaldur
erlendis en fyrst og fremst á
ungplöntum í uppeldi þar sem
hann veldur miklum afföllum.
Sveppurinn sem sýkinni veldur fer
inn um loftaugu nálarinnar, vex
í nálinni og myndar síðan búnt af
skautfrumum út um loftaugun þar
sem hrúga af gróum myndast. Það er
framendi nálarinnar sem fyrst visnar
og verður brúnn, en skemmdirnar
færast síðan inn eftir nálinni. Þegar
sveppurinn hefur lagt undir sig alla
nálina fellur hún af en sé innsti hluti
hennar ósýktur lafir hún á. Nálar
eru því að smá falla af trjánum fram
eftir sumri. Nálar á sprotaendum
sleppa hins vegar yfirleitt nema ef
votviðri helst nokkuð samfellt lengi
sumars. Sveppurinn lifir af veturinn
í sýktum nálum, sérstaklega þeim
sem hanga á trénu yfir veturinn,
og gró frá þeim sýkja nálar á nýjan
leik næsta vor og síðan koll af kolli.
Lerkibarrfellisveppurinn fannst
hér fyrst í sýnum frá Haukadal í
Biskupstungum um mitt sumar 1999
og síðan þá hefur fundarstöðum
fjölgað.
Barrviðaráta, Phacidium
coniferarum, er átusveppur sem
fyrst var greindur hér árið 1969.
Sjúkdómurinn hefur einnig verið
nefndur douglas-áta og herjar á
margar tegundir barrtrjáa. Einkenni
eru oft aðeins þau að einstakar
greinar visna um mitt sumar,
jafnvel stundum aðeins ársprotinn.
Í öðrum tilvikum étur sveppurinn
sig inn í stofn trésins, annaðhvort frá
hliðargrein eða frá toppi. Í slæmum
tilvikum deyr allur efri hluti sýktra
trjáa. Oft stöðvast átan þó áður en
stórvægilegar skemmdir verða, tréð
nær yfirhöndinni og sveppurinn
deyr í sárinu. Barksár á stofni geta
stundum verið lengi að lokast og
leiðir það til þess að dældir koma í
stofninn og rýra nýtingargildi hans.
Lerkiátusveppur, Lachnellula
willkommii, er vel þekktur
sjúkdómsvaldur á lerki í Evrópu,
Asíu og Norður-Ameríku. Sveppi
af ættkvíslinni Lachnellula er hér
víða að finna á dauðum og lifandi
lerkiviði. Ýmsir telja að hér sé um
mismunandi afbrigði lerkiátu að
ræða, annars vegar sníkjuafbrigði
sem lifir í berki lifandi greina
og stofna, hins vegar meinlaust
rotafbrigði sem leggst á dauðar
greinar. Aðrir telja að um tvær
tegundir sé að ræða. Sveppaldin
lerkiátu eru skál- eða skífulaga,
appelsínurauð með hvítu kögri í
kring, 1 til 6 millimetrar í þvermál,
og verða áberandi í votviðri. Í
Danmörku og víðar hefur þessi
sjúkdómur nánast komið í veg fyrir
ræktun evrópulerkis og líklegt má
telja að lerkiáta sé meginorsök dauða
lerkilunda með síberíukvæmum á
Suður- og Vesturlandi.
Þinátusveppur, Phacidium
balsamicola, er vel þekktur
sjúkdómsvaldur á fjallaþini og
balsamþini í Norður-Ameríku.
Um er að ræða barkarsjúkdóm þar
sem sveppurinn drepur börkinn
og vaxtarlagið en fer ekki inn í
viðinn. Sveppurinn getur drepið
smágrein og vaxið út frá henni inn
í stofn trésins og drepið börkinn og
vaxtarlagið á bletti kringum hana
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Á FAGLEGUM NÓTUM
Sjúkdómar í trjáplöntum
– Óboðnir gestir í garðyrkju og trjárækt
Gróhirslur lerkiátu. Líklegt er að lerkiáta sé meginorsök dauða lerkilunda
með síberíukvæmum á Suður- og Vesturlandi. Myndir / Halldór Sverrisson
Halldór Sverrisson plöntusjúk-
dómafræðingur. Mynd / Einkasafn
Lerkibarrfellir. Sveppurinn fannst hér fyrst í sýnum frá Haukadal í
Biskupstungum um mitt sumar 1999 og síðan þá hefur fundarstöðum fjölgað.
Guláta. Sveppur sem leggst einkum á gulvíði og brekkuvíði þar sem hann
vex í berki ungra greina og drepur þær.
Nornavendir, Taphrina betulina, orsakast af asksvepp sem lifir í sprotum og brumum birkitrjáa og veldur því að
fjöldi smásprota myndast. Mynd /VH