Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Síða 5

Sveinn Guðmundsson
5 ..
Ríkjandi og óhefðbundin hugmyndafræði
Í sögu læknavísinda kemur skýrt fram að fyrir tíma René Descartes (1596–1650) voru veikindi
gjarnan útskýrð sem verk djöfla eða refsing Guðs og prestar gegndu hlutverki heilara. Hugur og
líkami voru álitin ein heild þar til Descartes lýsti því yfir að um væri að ræða aðskildar einingar
og að líkaminn væri lífræn vél (Lyons og Chamberlain, 2006). Morrison (1998) vísar til uppgangs
raunvísinda í kjölfar tvíhyggju Descartes þegar aðeins fyrirbæri sem hægt var að rannsaka og mæla
voru álitin verðug viðfangsefni. Getgátum var varpað fyrir róða, pósitívismi varð tákn fyrir sam-
félagslegar umbætur og framþróun og vísindalega aðferðin varð helsta leiðin til þess að rannsaka
og horfa á heiminn. Le Fanu (1999) lýsir því hvernig læknisfræðin átti þátt í að gera áratugina eftir
seinni heimsstyrjöld að einu merkilegasta framfaratímabili mannkynssögunnar. Fyrir þann tíma var
barnadauði af völdum barnaveiki, lömunarveiki, kíghósta og fleiri orsaka algengur. Með framförum
í læknisfræði var hægt að koma í veg fyrir ótímabæran dauða vegna margra sjúkdóma og bæta lífs-
gæði fólks á margvíslegan hátt.
Ross (2012) bendir á að líflæknisfræðin er, eins og öll heilsukerfi, afurð ákveðinnar hugmynda-
sögu, þekkingarsköpunar og alls kyns félagslegra, efnahagslegra og pólitískra áhrifa Vesturlanda.
Því tengt ræðir Abbott (1988) kerfi starfsgreina (e. system of professions), sérþekkingu og baráttuna
um valdsvið þeirra. Abbott tekur læknisfræði sem dæmi um valdamikla starfsgrein sem hefur styrkt
valdsvið sitt með tækninýjungum og stofnun skóla sem lögmæta sérþekkingu hennar, hæfni, veit-
ingu starfsréttinda og stöðu starfsgreinarinnar innan lagakerfisins.
Ef fleiri en ein starfsgrein gera tilkall til sérþekkingar á tilteknu sviði myndast samkeppni milli
starfsgreinanna. Þá skiptir vald starfsgreina og valdsvið þeirra máli. Í þessum efnum er áhugavert að
skoða skrif Antonio Gramsci (1986) um ríkjandi hugmyndafræði (e. hegemony) sem blöndu af valdi
og samþykki þar sem vald er látið líta út eins og það sé samþykkt af meirihlutanum. Gramsci út-
skýrir hvernig valdhafar viðhalda hugmyndum sem styrkja málstað þeirra og halda fulltrúum sínum
í valdastöðum og ljá leiðum til að takmarka andstöðu lögmæti með stofnunum eins og skólum og
dómstólum. Þar með er ákveðinn lífsmáti settur fram sem viðmið, fylgispekt er verðlaunuð og refsað
er fyrir frávikshegðun. Almannaálitið og almenn viðmið mótast af þessum þáttum og það getur
því virkað fráhrindandi að synda gegn straumnum. Þannig, að mati Gramsci, réttlæta og viðhalda
ráðandi öfl valdi sínu og samþykki almennings. Lyons og Chamberlain (2006) nefna einmitt vald
læknisfræðinnar í þessu samhengi og benda á að andstæðar hugmyndir geti mætt sterkri mótstöðu.
Bennett (1986) ræðir kenningar Gramsci um samband ráðandi og undirokaðra hópa sem baráttu um
yfirráð þar sem ráðandi hópurinn innleiðir óhefðbundnar hugmyndir og umbreytir þeim til að halda
völdum. Á svipaðan hátt lítur Williams (1977) á ríkjandi hugmyndafræði sem hefð þar sem valið
er úr því sem hentar ráðandi valdhöfum og það sett í lög. Williams heldur því fram að ríkjandi hug-
myndafræði breytist og mótist með tímanum af óhefðbundinni hugmyndafræði (e. alternative hege-
mony). Foucault (1977a, 1977b, 1978, 1980) vill aftur á móti meina að vald sé ekki einhliða heldur
vefur valdasambanda og til að brjótast út úr valdavefnum þurfi að rannsaka, skilja og gagnrýna hann
og benda á samspil valds og þekkingar. Valdið og andófið gegn því geta því mótað hvort annað. Í
svipuðum dúr bætir Abbott (1988) við að félagslegar breytingar eða félagshreyfingar geti einmitt
haft áhrif á vald og valdsvið starfsgreina.
Í því samhengi er áhugavert að líta til andófshreyfinga sjöunda og áttunda áratugarins sem gátu af
sér nýaldarhreyfinguna (e. new age movement) með áherslu á sjálfsrækt og gagnrýni á valdamiklar
stofnanir eins og vísindin og skipulögð trúarbrögð. Nýaldarhreyfingin átti stóran þátt í að gera ýmsar
óhefðbundnar meðferðir vinsælar á Vesturlöndum með áherslu á persónulega andlega ástundun,
sjálfsrækt, heildræna sýn á manneskjuna, þroskagöngu hennar og heilsu (Heelas, 1996; Heelas og
Woodhead, 2005; McGuire, 1993; Melton, 1993, 2009). Þetta sést vel á þeim breytingum sem hafa
orðið á lífsmáta Vesturlandabúa síðustu áratugina, samanber auknar vinsældir jóga, hugleiðslu,
grænmetisfæðis og heilbrigðs lífsstíls. Ning (2013) staðhæfir jafnframt að heildrænar áherslur heil-
brigðisstarfsmanna á Vesturlöndum séu að hluta til komnar vegna áhrifa nýaldarhreyfingarinnar en