Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Qupperneq 48

„Límdu saman heiminn minn“: Ábyrgð stjórnvalda á að tryggja börnum og ungmennum velferðarþjónustu
48 ..
Hér á landi er í Áfengislögum nr. 75/1998 lagt bann við markaðssetningu áfengis og tiltekið
að eftirlit skuli hafa með aldurstakmörkum áfengiskaupa. Forvarnir skuli jafnframt miða að því
að fækka einstaklingum sem þróa með sér skaðlegt neyslumynstur vímuefna. Í stefnumótun Heil-
brigðisráðuneytis (2016) kemur fram sú áhersla að draga skuli úr skaðlegum afleiðingum og hliðar-
verkunum vímuefnaneyslu með hag neytenda, aðstandenda og samfélagsins í huga. Áhersla er á
snemmtæka íhlutun, aðgengi að samfelldri þjónustu fyrir þá sem eiga í vanda og að inngrip byggi
á gagnreyndri þekkingu og hugmyndafræði skaðaminnkunar. Samhliða hefur verið bent á að laga-
ramma og stefnumótun í málefnum barna þurfi að fylgja nauðsynleg úrræði og fjármagn (Purcell,
2020). Við stöðumat á innleiðingu Barnasáttmálans (Stjórnarráð Íslands, 2018b) kom til dæmis
fram að ekki hefur nægilega verið hugað að réttindum og þjónustuþörfum barna með vímuefna-
vanda. Stefna Norðurlandanna í vímuefnamálefnum hefur einkum einskorðast við forvarnastarf og
refsiramma vegna vörslu og sölu vímuefna. Á síðustu árum hefur áhersla á velferð neytandans þó
aukist og að dregið sé úr skaðlegum þáttum vímuefnaneyslu með stuðningi við félagslega þætti og
heilbrigði (Tham, 2021).
Vegna mikillar viðveru barna í skólastofnunum er mikilvægt að þar sé boðið upp á fjölbreytta
velferðarþjónustu í samræmi við markmið grunnskólalaga nr. 66/1995 og reglugerð nr. 584/2010
um sérfræðiþjónustu sveitarfélaga við leik- og grunnskóla. Reynslan hefur þó sýnt að töluvert vantar
upp á framboð velferðarþjónustu í skólum landsins (Birna Svanbjörnsdóttir o.fl., 2019) og að vel-
ferðarkerfi vinni saman (Sigrún Harðardóttir og Sigrún Júlíusdóttir, 2019). Greiningar- og ráðgjafar-
stöð ríkisins hefur því skorað á stjórnvöld að stórauka skóla- og velferðarþjónustu innan sérdeilda
og almennu grunnskólanna (Solveig Sigurðardóttir, 2021).
Með lögum nr. 86/2021 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna (farsældarlögunum)
kveður hins vegar við nýjan tón en þar stíga íslensk stjórnvöld skref í átt að því að bæta aðgengi
barna og foreldra „að samþættri þjónustu“ til að styðja þroska barna og heilsu. Útbúa skal farsældar-
stefnu í samvinnu við sveitarfélög þar sem starfrækt verða farsældarráð. Hlutverk nýstofnaðrar
Barna- og fjölskyldustofu (l. nr. 87/2021) verður að vinna að velferð barna, meðal annars sam-
hæfingu og eflingu barnaverndarstarfs í landinu og uppbyggingu og yfirstjórn sérhæfðra úrræða, þar
með talið meðferðarstofnana.
Þróun vímuefnaneyslu
Áfengis- og vímuefnaneysla er fimmti stærsti áhættuþáttur skertra lífsgæða og sjúkdóma fólks (Ga-
kidou o.fl., 2017). Heildarvímuefnaneysla fólks 15–64 ára hefur aukist á heimsvísu og sá hópur
stækkað sem glímir við vanda tengdum vímuefnum (Elflein, 2021). Árið 2019 var talið að 7,5%
18 til 25 ára einstaklinga í Bandaríkjunum hafi glímt við áfengis- og vímuefnavanda (Substance
Abuse and Mental Health Service Administration, 2019). Í Evrópu sýna nýlegar tölur að 16,9% ein-
staklinga á aldrinum 15–34 ára noti ólögleg vímuefni og er kannabis algengast en því næst örvandi
efni (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, 2021). Lögleiðing kannabisefna
víða um heim hefur gert efnin aðgengilegri ungu fólki (Wilson o.fl., 2019).
Á Íslandi hefur heildaráfengisneysla 15 ára og eldri aukist jafnt og þétt síðustu áratugi, farið úr
4,3 alkóhóllítrum á íbúa árið 1980 í 7,4 lítra árið 2020 (Hagstofa Íslands, 2022). Hjá Embætti land-
læknis (2020) kemur fram að um 25% karla og 22% kvenna stundi áhættudrykkju og er hún mest á
aldrinum 18–34 ára. Þá hefur kannabisneysla á fullorðinsárum fara vaxandi hér á landi, einkum hjá
18 til 44 ára (Gunnlaugsson, 2018).
Hér á landi hefur þó dregið mjög úr vímuefnaneyslu barna á grunnskólaaldri á síðastliðnum 30
árum (Kristjansson o.fl. 2020). Árið 1990 var árstíðni ölvunar hjá 15 ára ungmennum 56% á Íslandi
og 52% í Evrópu og kannabisnotkunar 15% á Íslandi, svipað og annars staðar í Evrópu. Þessi staða
leiddi til samfélagslegs átaks þar sem forvarnastarf var eflt og foreldrar og aðilar sem koma að starfi
með börnum tóku höndum saman. Á tímabilinu 1995 til 2015, stækkaði sá hópur 15 ára ungmenna
sem aldrei hafði neytt áfengis úr 20,8% í 65,5% (Arnarsson o.fl., 2017).