Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Qupperneq 49

Ragný Þóra Guðjohnsen og Telma Tórshamar
49 ..
Hafa skal þó í huga að þegar ungmenni koma á framhaldsskólaaldur tvöfaldast vímuefnaneysla
þeirra (Margrét Lilja Guðmundsdóttir o.fl., 2020) sem eykur líkur á brotthvarfi úr námi og starfi
(Bachman o.fl., 2008; Ragna Kristín Guðbrandsdóttir og Oddur Ingimarsson, 2022). Þá er vímu-
efnaneysla ungmenna sem hætta námi, eru aðallega í vinnu eða atvinnulaus, tvöfalt meiri en þeirra
sem halda áfram námi (Hrefna Pálsdóttir o.fl., 2010). Í rannsókn Arnarsson o.fl. (2017) var jafnframt
bent á að þrátt fyrir að kannabisneysla ungmenna hafi minnkað lítillega á tímabilinu 1995–2015,
hafi neysla þeirra aukist sem neytt höfðu kannabis 40 sinnum eða oftar.
Misnotkun á lyfseðilsskyldum lyfjum hefur jafnframt vaxið hér á landi og sér í lagi notkun ópíóða
og tauga- og geðlyfja (Gunnlaugsson, 2021) en árið 2020 mátti rekja 75% ofskömmtunarandláta hér
á landi til neyslu þeirra (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, 2022).
Áhættuþættir í lífi barna og ungmenna
Unglingsárin eru áhættutími fyrir ýmis konar frávikshegðun og þekktir eru áhættuþættir og vernd-
andi þættir sem spá fyrir um hvernig börnum og ungmennum farnast í lífinu og hversu líkleg þau
eru til að stunda áhættuhegðun eins og vímuefnaneyslu (Luthar o.fl., 2015). Persónuþættir eins og
þunglyndi og kvíði (Conway, 2016; Ragný Þóra Guðjohnsen og Ársæll Arnarsson, 2021), lítil sam-
skiptahæfni (Heradstveit o.fl., 2018) og ADHD greining, mótþróaþrjóskuröskun og hegðunarvandi
eru taldir auka áhættu á vímuefnavanda (Groenman o.fl., 2017). Hið sama á við ef börn og ungmenni
glíma við námserfiðleika eða áskoranir í skólagöngu svo sem skólaforðun og hegðunarvanda, en
þau eru talin líklegri til að þróa með sér vímuefnavanda fyrir 16 ára aldur (Bachman o.fl., 2008).
Snemmbært inngrip vegna framangreindra þátta er þó talið geta vegið á móti þeim áhættuþáttum
sem til staðar eru í lífi barns og dregið úr áhættuhegðun (Uchida o.fl., 2018).
Áhættuþættir í umhverfi barna geta jafnframt aukið líkur á vímuefnaneyslu og dregið úr geðheil-
brigði og almennri velferð. Sem dæmi má nefna slæm samskipti á heimili (Moore o.fl., 2018) og
óörugg tengsl við uppeldisaðila (Meredith o.fl., 2020). Hið sama á við um vanrækslu uppeldisaðila,
þar sem skortir ást, umhyggju, stuðning og hvatningu og það að gera kröfur um þroskaða hegðun
og skýra af hverju (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2019). Við slíkar uppeldisaðstæður skortir að koma til
móts við sálrænar þarfir barns sem er grunnur þess að þau móti heilsteypta sjálfsmynd, þroski sam-
skiptafærni, fylgi leiðbeiningum um hegðun og geti tekist á við verkefni daglegs lífs eins og nám og
starf (Soenens o.fl., 2017).
Það að alast upp hjá öðru foreldri og við verri félags- og efnahagslega stöðu er jafnframt áhættu-
þáttur fyrir vímuefnaneyslu (Merrick, 2018) og hið sama á við ef ungmenni eiga vini sem nota
ólögleg vímuefni (del Palacio-Gonzalez og Pedersen, 2022).
Þá hefur vitund aukist um mikilvægi þess að skoða tengsl áfalla í æsku og heilsufarsvanda á
fullorðinsárum (Felitti og félagar, 1998). Eftir því sem fjöldi áfalla einstaklinga (andleg og líkamleg
vanræksla; andlegt, líkamlegt og kynferðisleg ofbeldi og að verða vitni að ofbeldi gagnvart móður;
vímuefnaneysla, geðraskanir og fangelsisvist heimilisfólks; skilnaður foreldra, foreldramissir) er
meiri því meira hætta er á að einstaklingurinn þrói með sér geðrænan vanda, líkamlega sjúkdóma,
vímuefnavanda eða áhættuhegðun (Petruccelli o.fl., 2019). Bent hefur verið á mikilvægi þess að
skima fyrir áföllum barna svo hægt sé að setja inn snemmbær barnaverndar- og velferðarúrræði
(Roscoe o.fl., 2018).
Velferðarúrræði fyrir börn og ungmenni í vanda
Velferðarúrræði sem bjóðast börnum sem glíma við vímuefnavanda og fjölþættan vanda hér á landi,
taka reglulega nokkrum breytingum. Úrræðin eru ýmist á vegum ríkis og sveitarfélaga, einkarekin
eða sprottin úr grasrótarstarfi. Vegna þess að vímuefnavandi er langvarandi þurfa flestir endurtekna
meðferð og langtímameðferð til að ná bata.
Í rannsókn Fadus o.fl. (2019) er fjallað um gagnreyndar aðferðir í vímuefnameðferðum ung-
menna og má þar nefna hugræna atferlismeðferð, fjölskyldumeðferð og fjölkerfa inngrip (e. multis-