Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Side 109

Sunna Símonardóttir og Hlédís Maren Guðmundsdóttir
109 ..
er af Rannsóknasjóði Rannís (228294) og hefur að markmiði að skoða fæðingartíðni og foreldra-
menningu á Íslandi á heildstæðan hátt með því að nýta ólíkar rannsóknaraðferðir.
Fæðingartíðni og viðhorf til barneigna
Á Vesturlöndum hefur fólk umtalsverð völd yfir frjósemi sinni. Þessi völd teljast til mannréttinda í
vestrænum menningarheimi og felast annars vegar í aðgengi að getnaðarvörnum og þungunarrofi
og hins vegar í aðgengi að frjósemislækningum og, í ákveðnum tilfellum, staðgöngumæðrun. Á
sama tíma og valfrelsið eykst hefur fæðingartíðni á Vesturlöndum farið lækkandi (Rowland, 2007).
Ástæður þessa eru fjölþættar, en þær má að hluta til rekja til viðhorfsbreytinga gagnvart barneignum
á undanförnum áratugum (Thornton og Young- DeMarco, 2001) og félagslegra þátta á borð við
aukna hagsæld, menntun og aukið kynjajafnrétti (Inglehart, 1977; Thornton og Young-DeMarco,
2001). Afleiðingar þessara breyttu viðhorfa birtast eins og fyrr segir í lægri fæðingartíðni en einnig
í fjölbreyttari fjölskylduformum og seinkun barneigna (Dommermuth o.fl., 2011; Lappegård, 2000;
Lesthaeghe, 2010). Alþjóðlegur samanburður gefur til kynna að stefnumörkun sem veitir foreldrum
atvinnuöryggi, hágæða opinbera dagvistun og launað fæðingarorlof geti hjálpað til við að viðhalda
eða auka frjósemi (Hoem, 2008; Kaufman og Bernhardt, 2012; Thévenon og Gauthier, 2011).
Rannsóknir á viðhorfum ungs fólks til barneigna hafa meðal annars einblínt á hugmyndir um
ákjósanlegan fjölda barna, aldur við fyrsta barn, viðhorf til lífsmarkmiða fyrir fyrsta barn, þekkingu
á frjósemi og uppeldi og viðhorf til barnleysis. Þá sýna rannsóknir að menntun hefur umtalsverð
áhrif á viðhorf fólks til barneigna (Billari og Philipov, 2004; Lappegård, 2002; Rijken og Merz,
2014; Rønsen, 2004). Rannsóknir benda enn fremur til þess að stór meirihluti ungs fólks vilji eignast
barn einhvern tímann á lífsleiðinni. Hins vegar virðist ungt fólk leggja áherslu á að ná vissum mark-
miðum fyrir barneignir, svo sem að búa yfir félagslegu og efnahagslegu öryggi og að hafa uppfyllt
langanir sínar um persónulega reynslu og upplifanir. Í því samhengi sýnir fjöldi erlendra rannsókna
fram á að ungt fólk álítur ákjósanlegan aldur við fyrsta barn vera nærri 30 ár (Lampic o.fl., 2006;
Roberts o.fl., 2011; Virtala og Virjo, 2004).
Á meðan fæðingartíðni á Vesturlöndum fór lækkandi naut Ísland lengi vel sérstöðu. Hér á landi
átti fólk almennt fleiri börn og átti þau fyrr. Undanfarinn áratug hefur fæðingartíðni á Íslandi aftur
á móti hríðlækkað og frá byrjun sjöunda áratugarins og fram yfir 1980 var meðalaldur móður við
fæðingu frumburðar undir 22 árum en var árið 2021 kominn upp í 28,6 ár (Hagstofa Íslands, 2022a).
Yfirleitt er miðað við að frjósemi þurfi að vera um 2,1 barn til að viðhalda mannfjölda til lengri
tíma litið. Árið 2021 var frjósemi íslenskra kvenna 1,82 börn á ævi hverrar konu. Þar sem Ísland
fylgir nú svipaðri þróun í frjósemi og önnur Norðurlönd er mikilvægt að skoða fæðingartíðni og
frjósemishegðun í víðu samhengi. European Values Study (EVS, 2021) veitir innsýn í hugmyndir,
viðhorf, gildi og skoðanir íbúa um alla Evrópu á margvíslegum málefnum og þar má merkja ákveðna
breytingu á viðhorfum Íslendinga til barneigna. Árið 2008 voru um 84% þátttakenda á því að
börn væru frekar eða mjög mikilvæg þegar kæmi að farsælu hjónabandi, en árið 2017 voru 73%
þátttakenda á sama máli, sem er svipað hlutfall og á hinum Norðurlöndunum. Þó virðist eima eftir
af íhaldssömum hugmyndum ef litið er á svör við fullyrðingunni að atvinna sé góð út af fyrir sig en
það sem flestar konur þrái sé heimili og börn. Þar tóku 55% þátttakenda undir fullyrðinguna árið
2008, sem er hærra hlutfall en í löndum á borð við Bretland, Þýskaland og Frakkland. Árið 2017
tóku 42% þátttakenda undir fullyrðinguna, sem er hærra hlutfall en á hinum Norðurlöndum. Þær
rannsóknir sem fyrir liggja um viðhorf til barneigna á Íslandi eru nokkuð takmarkaðar en sýna þó
fram á að þær eru mikils metnar og að flestir hafa það markmið að eignast börn einhvern tímann
á lífsleiðinni (Fernándes-Cornejo o.fl., 2016; Friðrik H. Jónsson og Stefán Ólafsson, 1991; Sigrún
Júlíusdóttir, 2001).
Í veröld sem stafar ógn af hamfarahlýnun hefur einnig borið á aukinni tilhneigingu ákveðinna
hópa til að breyta frjósemisáformum sínum í takt við umhverfisgildi. Í því endurspeglast það viðhorf