Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2021, Qupperneq 61

3. tbl. 97. árg. 2021 | Tímarit hjúkrunarfræðinga 59
Fræðigrein
Í gegnum aldirnar hafa ýmsir stjórnunarhættir tíðkast. Áður
fyrr voru einræðislegir stjórnunarhættir ríkjandi en með
árunum hafa þjónandi stjórnunarhættir orðið meira áberandi.
Einræðisleiðtogi beitir fyrst og fremst þvingunarvaldi og því
valdi sem staða hans innan fyrirtækis veitir honum til þess
að stjórna starfsfólki sínu. Þessi stjórnunarstíll er þó á hröðu
undanhaldi þar sem þessi nálgun hentar ekki vinnumarkaði
og starfsmenningu 21. aldarinnar. Vinnumarkaður nútímans
er flókinn og breytingar of hraðar til þess að vald og
ákvörðunartaka geti verið í höndum eins aðila. Í dag er
aukin krafa um að stjórnendur búi yfir færni til að stuðla að
samvinnu einstaklinga með mismunandi bakgrunn og getu.
Jafnframt kallar nútímavinnuafl eftir meiri virðingu og betri
framkomu af hálfu yfirmanna en tíðkast hefur áður. Því er
aukin þörf á að stjórnendur í dag búi yfir leiðtogahæfileikum
en nokkur munur er á því að vera stjórnandi eða vera leiðtogi
(Manktelow o.fl., 2016).
Stjórnandi er einstaklingur sem hefur formlegt vald til að
skipuleggja störf innan ákveðinnar skipulagsheildar og ber
ábyrgð á gæðum þeirrar vinnu sem fram fer. Stjórnandi getur
fylgt eftir verklagi og haft eftirlit með öðrum samkvæmt
starfslýsingu án þess að þurfa að höfða til áhugahvatar
starfsfólks. Leiðtogi er sá sem fær fólk í lið með sér og hefur
góð áhrif á það, hvort sem hann gegnir stjórnunarstöðu
eður ei. Hann hefur áhrif á viðhorf fólks til verkefna og
er leiðbeinandi (Booher o.fl., 2021). Leiðtogi býr yfir
persónuháttum og hugsjón sem vekur áhuga annarra til að
fylgja honum. Hann býr yfir góðri tilfinningastjórn, getur
stýrt viðhorfum sínum og viðbrögðum án þess að missa sýn
á hugsjón sinni þegar aðstæður reynast krefjandi. Jafnframt
býr hann yfir góðri samskiptafærni, þolinmæði og hlýleika.
Því getur hver sem er ráðið sig í stöðu stjórnanda en einungis
hluti þeirra sem stjórna eru í raun leiðtogar. (Barr og Dowding,
2019).
INNGANGUR
Heilbrigðiskerfið er formleg skipulagsheild (Kristín Þórar-
insdóttir, 2020). Skipulagsheild er skilgreind sem félagsleg
heild sem er skipulögð og drifin áfram af sameiginlegum
markmiðum (Daft, 2001). Stærð skipulagsheilda hefur mikil
áhrif á starfsemi og fyrirkomulag þeirra. Stærri skipu-
lagsheildir eru sérhæfðari, formlegri og hafa frekar starfs-
lýsingar sem starfsfólki ber að fara eftir (Ingi Rúnar
Eðvarðsson og Guðmundur Kristján Óskarsson, 2008).
Stjórnendur stórra skipulagsheilda, hafa í mörg horn að líta
þegar kemur að rekstri og skipulagi og geta haft umtalsverð
áhrif á líðan starfsfólks (Kristín Þórarinsdóttir o.fl., 2020;
Sigrún Gunnarsdóttir og Birna Gerður Jónsdóttir, 2013). Sá
stjórnunarstíll sem notaður er skiptir máli og hafa rannsóknir
sýnt fram á ágæti þjónandi forystu (e. servant leadership).
Slíkur stjórnunarstíll eykur líkur á góðum samskiptum og eflir
traust og virðingu á milli yfirmanns og starfsfólks. Hann leiðir
af sér aukin afköst í vinnu, aukna starfsfánægju og hollustu til
skipulagsheildarinnar. Jafnframt hafa rannsóknir sýnt fram á
minni starfsmannaveltu þar sem þjónandi forysta er höfð að
leiðarljósi og almennt meiri ánægju með stjórnendur á meðal
undirmanna (Gunnarsdottir, 2014; Hanse o.fl., 2016; James
o.fl., 2021).
Hér á eftir verður fjallað um hugmyndafræði þjónandi forystu
og leitað svara við spurningunni: Hvað er þjónandi forysta og
hentar hún í heilbrigðiskerfinu?
Helstu hugtökum verða gerð skil auk þess sem fjallað verður
um mælitæki sem notað er við gerð rannsókna á þessu
sviði. Fjallað verður um þjónandi forystu sem stjórnunarstíl
innan heilbrigðiskerfisins og áhrif þjónandi forystu á
hjúkrunarfræðinga, bæði sem stjórnendur og undirmenn.
Helsta gagnrýni á þjónandi forystu sem stjórnunarstíl verða
einnig tekin til skoðunar.
Þjónandi forysta
Þjónandi forysta er leiðtogastíll sem nýtur vaxandi vinsælda
og ber það með sér að stjórnandinn er bæði þjónn og leiðtogi
á sama tíma. Fyrir suma vekur orðið þjónn tafarlaust upp
neikvæð hugsanatengsl vegna gildishlaðinnar merkingar
hefðbundinnar notkunar þess. Það getur því tekið tíma að
átta sig á notkun orðsins í öðru og jákvæðara samhengi. Á
tímum iðnbyltingarinnar var litið á starfsfólk sem dauða hluti
og stofnanir sáu starfsfólk að mestu sem tannhjól í vélum. Á
undanförnum áratugum hafa orðið breytingar á þessu gamla
viðhorfi sem var lengi við lýði. Í dag er mun meiri viðurkenning
á því að þörf sé fyrir samheldna nálgun sem byggist á liðsheild
þegar kemur að stjórnun og forystu (Spears, 1998).
Hugmyndafræði þjónandi forystu
Hugmyndafræðin um þjónandi forystu kom fyrst fram í
skrifum Robert K. Greenleaf í kringum 1970 þegar hann gaf
út greinina „The servant as a leader“ (Greenleaf, 2008). Síðan
hefur hann skrifað fjölmargar greinar og gefið út bækur um
þjónandi forystu. Einnig stofnaði hann félagið „Greenleaf
Center for Servant Leadership“ sem enn er starfrækt í dag
(Greenleaf Center for Servant Leadership, 2021). Samkvæmt
Greenleaf (2008) hefur hinn þjónandi leiðtogi eðlislæga
tilfinningu um að vilja þjóna sem síðar leiðir til meðvitaðrar
ákvörðunar til forystu hjá viðkomandi. Þjónandi leiðtogi
hvetur starfsfólk til hollustu og til þess að fara enn þá lengra
í starfi sínu (e. to go above and beyond) til að fá ávinning
fyrir skipulagsheildina (van Dierendonck, 2011). Þessu nær
þjónandi stjórnandi ekki með þvingunarvaldi heldur með
því að stuðla að góðu sambandi milli sín og starfsmanna
sinna (Newman o.fl., 2017). Samskipti á milli starfsmanns og
yfirmanns einkennast af þátttöku beggja aðila í félagslegum
samskiptum, gagnkvæmu trausti, virðingu og skyldurækni
(van Dierendonck, 2011).
Segja má að það sé þrennt sem sé einkennandi fyrir hinn
þjónandi stjórnanda. Í fyrsta lagi hefur hinn þjónandi
stjórnandi einlægan áhuga á velferð annarra. Stjórnandinn
sýnir áhuga með virkri hlustun og skapar traust, sem er
mikilvægt skref til þess að mæta þörfum annarra. Hann
ber virðingu fyrir hugmyndum og skoðunum annarra,
en það þarf ekki endilega að fela í sér samþykki. Virðing
leiðtogans endurspeglar viðurkenningu á sjálfstæði, frelsi og