Bókasafnið - 01.01.2002, Síða 36

Guðrún Pálsdóttir
Rafrænt efni - val vísinda-
manna á sviði náttúrufræða
Inngangur
Á síðasta áratug 20. aldar urðu afar miklar breytingar
á útgáfuháttum og aðgengi að upplýsingum. Nokkur
þróun hafði verið í þessum málum fyrir þann tíma en
Internet og Veraldarvefurinn (World Wide Web), sem
kynntur var hérlendis árið 1993, ollu þáttaskilum í
aðgengi almennings að netinu og notkun á því. Bóka-
safnsfræðingar sáu fljótt hve miklir möguleikar voru
á miðlun upplýsinga gegnum þennan miðil og ljóst
var að spurningin um huort hægt væri að setja efni á
netið var ekki sú sem skipti máli heldur huaða efni
væri valið og hver forgangsröðunin yrði. Verkefnis-
stjórn um aögang að gagnasöfnum tók til starfa í árs-
byrjun árið 2000 og hefur unnið ötullega að samning-
um við söluaðila og útgefendur fræðilegs efnis á raf-
rænu formi.1 Verkefnisstjórnin lét gera skrá yfir
helstu erlendu tímaritin í íslenskum bókasöfnum og
einnig könnun meðal bókasafnsfræðinga í háskóla-
bókasöfnum og rannsóknar- og sérfræðibókasöfnum
um áhuga þeirra á samkaupum tímarita. Áhugi reynd-
ist mikill innan safnanna.2 Verkefnisstjórnin hefur
einnig haldið góðu sambandi við starfsfólk bókasafna
og myndaðir hafa verið starfshópar hinna ýmsu
safnategunda sem hitta stjórnina og ræða brýnustu
verkefnin á þessu sviði á hverjum tíma. í tengslum
við þessa vinnu kviknaði hugmyndin að könnun
þeirri sem hér er til umfjöllunar. Bókasafnsfræðingar
þekkja að vísu notendur safna sinna nokkuð vel og
geta oftast sagt til um hvaða efni þeim kemur best að
hafa aðgengilegt. Þegar um margt er að velja getur þó
verið skynsamlegt að leita álits grasrótarinnar. Könn-
unin sem hér er til umfjöllunar var gerð meðal vís-
indamanna fjögurra stofnana á sviði náttúrufræða
haustið 2000. En áður en henni er lýst er fjallað
stuttlega um fræðilegan bakgrunn, þ.e. nokkrar rann-
sóknir sem taka til upplýsingaleiða vísindamanna og
óska þeirra um aðgengi að efni á Interneti.
Fræðilegur bakgrunnur
Rannsóknir á því hvar og hvernig vísindamenn hér-
lendis leita upplýsinga hafa ekki verið gerðar utan
ein. Undirrituð birti árið 1999 rannsókn á upplýsinga-
leiðum vísindamanna og aðgengi þeirra að heim-
ildum. í þeirri rannsókn var m.a. gerð könnun á því
hvernig 85 vísindamenn á fimm rannsóknarstofnun-
um á sviði náttúrufræða hefðu frétt af um 500 erlend-
um heimildum sem þeir vitnuðu til í ritverkum sem
þeir höfðu birt árin 1994 og 1995. í ljós kom að þátt-
takendur höfðu fundið flestar heimildirnar, 39%, í
heimildaskrám og 14% með því að fletta í tímaritum.
Tímaritin voru þeim því mikilvægust uppspretta
heimilda. Félagar í vísindaheiminum komu næstir að
mikilvægi því þeir höfðu bent þátttakendum á fjórð-
ung (25%) greinanna sem þeir vitnuðu í á tímabilinu.
Nokkuð á óvart kom að aðeins 6% greinanna fundust
við leit í gagnasöfnum en á það ber að líta að á þess-
um árum og fyrr, þegar heimildanna var aflað, var
aðgangur að gagnasöfnum takmarkaður hérlendis.3
Hallmark (1994) fékk ekki ósvipaðar niðurstöður í
svipaðri könnun meðal bandarískra vísindamanna
árið 1992. Þar skiptu þó félagar meira máli því þátt-
takendur höfðu fengið ábendingar um nær 38%
heimilda hjá félögum sínum, en fundið 32% í heim-
ildalistum og 10% við að fletta tímaritum. Innan við
4% greinanna höfðu menn fundið í gagnasöfnum4
enda slík söfn almennt ekki opin á Interneti fýrir aðra
en bókasafnsfræðinga á þessum tíma og notkun
geisladiska heldur ekki hafin í miklum mæli. Þessar
tvær kannanir sýndu ótvírætt gildi tímaritanna í vís-
indaheiminum og kemur það ekki á óvart. En það
hversu lítið vísindamennirnir reiddu sig á gagnasöfn-
in vekur kannski upp aðrar spurningar um notkun
þeirra á rafrænu efni.
Slíkum spurningum reyndu m.a. Finnar að fá svör
við með könnunum árin 1998 og 1999. Finnar reka
miðlæga þjónustu við bókasöfnin um aðgengi að raf-
rænu efni og leggja í hana töluverð framlög beint frá
ríkinu. Upphæðin árin 1999 og 2000 var 18 millj. FIM
hvort árið um sig. Fyrri könnunin var gerð í þremur
almennum háskólum og einum sérháskóla (yrkes-
högskola) í Finnlandi árið 1998 og spurt hvers konar
efni starfsmenn skólanna vildu hafa í rafræna bóka-
safninu, FinELib, en svo er verkefnið um aðgang að
upplýsingum á Interneti nefnt í Finnlandi. Svör bár-
ust frá 294 einstaklingum, aðallega sérfræðingum/-
kennurum (62%) en einnig nemendum (22%) og öðru
starfsliði skólanna. Þátttakendur settu erlend fag-
tímarit í fýrsta sæti, gagnasöfn (útdráttarrit) í annað
34
BÓKASAFNIÐ 26. ARG. 2002