Læknaneminn - 01.04.1995, Síða 8

flókin ferli eins og frumusérhæfingu og líffæra-
myndun (Mynd 2c). Þar að auki geta boð frá frum-
unnar, svo sem hormónviðtækjum, stómað tjáningu
og virkni umritunarpróteina og því enn aukið
fjölhæfni þeirra.
Myndun heiladinguls
Vegna fjölbreytni frumutegundanna sem hver
einkennist af tjáningu sérstaks gens (hormóna), er
heiladingullinn hentugt líffæri til að rannsaka frumu-
sérhæfingu. Heiladingullinn á uppruna sinn í útlagi
(ectóderm) fósturvefs og er fyrsta merki hans svo
nefndur Rathke’s pouch. Frumur Rathke’s pouch tjá
eingöngu gen gónadotrópína. Seinna koma fram 5
mismunandi frumutegundir sem hver um sig er
sérhæfð til að mynda ákveðið hormón (Mynd 3).
Þessar frumur eru: gónadótrópar sem mynda
follikúlótrópín (FSH) og lútrópín (LH), kortikó-
trópar sem mynda kortíkótrópín (ACTH), thyró-
trópar sem mynda thyrótrópín (TSH), sómatótrópar
sem mynda vaxtarhormón (GH) og laktótrópar sem
mynda prólaktín (Prl). TSH, FSH og LH eru samsett
úr tveimur undireiningum. Undireiningu sem er
sameiginleg öllum þremur hormónunum, og undir-
einingu sem er sérstök fyrir hvort hormón. Önnur
heiladingulshormón eru mynduð af einni prótein-
keðju.
Umritunarpróteinið Pit-1
Þegar búið var að einangra vaxtarhormón og
prólaktin genin var hægt að rannsaka hvernig
umritun þeirra var stjórnað. Rannsóknir þessar
leiddu í ljós að stýrisvæði beggja genanna innihéldu
svipuð bindiset samsett úr basaröðinni -TATTCAT-
sem var bundið af próteini, Pit-1, sem eingöngu er
til staðar í heiladingli og heiladinguls frumulínum.
DNA bindisetið var síðan notað til að klóna Pit-1
genið. Pit-1 próteinið er eingöngu tjáð í þremur af
fimm frumutegundum heiladinguls, thyrótrópum,
sómatótrópum og laktótrópum þar sem það örvar
umritun á TSH, vaxtarhormón og prólaktín
genunum.
Vaxtarhormón genið er tjáð fljótlega eftir að Pit-
1 próteinið kemur fram í heiladingli fósturs. Þrátt
fyrir að þessar frumur myndi vaxtarhormón eru þær
ekki fullþroskaðir sómatótrópar. Fremur eru þessar
ANTERIOR
mUIEAPY
SIEM CELL
Mynd 3. Frumulínur í heiladingli. Stofnfruma heiladinguls er upprunninfrá útlagi (ectoderm) fósturvefs. Tiltölulega
seint í fósturþróun kemur fram umritunarprótein, Pit-1, í undirhóp heiladingulsfruma, s.k. Pit-1 frumulínu. Þessum
forstigsfrumum virðast bíða tvö mismunandi örlög, þ.s. þœr geta ýmist þróast í vaxtarhormónmyndandi-sómató-
laktótrópa forstigsfrumur eða thyrótópa sem framleiða TSH. Sómató-laktótrópa forstigsfruman geturýmist sérhœfst í
sómatótróp, sem einkennist af mikilli tjáningu afGH og GHRF viðtökum, eða íprólaktínmyndandi laktótróp, sem kemur
helstfram eftirfæðingu. Sómató-laktótrópinn er millistigsfruma sem getur bœði tjáð gen GH og Prl. Allarfrumugerðir
sem tjá Pit-1 eru sýndar með gráu umfrymi. Pit-1 tekur ekki þátt í myndun kortikótrópa og gónadótrópa.
6
LÆKNANEMINN 1. tbl. 1995 48. árg.