Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2024, Qupperneq 92

Endursagnaraðferðin
í sjúklingafræðslu:
Gagnreynd leið til að
kanna skilning og bæta
heilsulæsi
Í störfum hjúkrunarfræðinga er sjúklingafræðsla afar mikilvæg og því hefur verið haldið fram
að hún sé það næstmikilvægasta á eftir því að bjarga mannslífum (London, 2016). Til þess
að sjúklingar geti tekið upplýstar ákvarðanir varðandi heilsufar sitt og verið þátttakendur í
eigin meðferð, þurfa þeir vandaðar og áreiðanlegar upplýsingar og fræðslu sem veitt er af
fagmennsku og byggð er á gagnreyndri þekkingu (Bhattad og Pacifico, 2022; HCEA, 2022;
Johnson o.fl., 2023). Heilsulæsi ræður miklu til um hversu vel sjúklingum gagnast upplýsingar
til að sinna heilsu sinni og sjálfsumönnun og nota heilbrigðisþjónustuna á árangursríkan hátt.
Hugtakið heilsulæsi er í vaxandi mæli áberandi í stefnumótun og umfjöllun um heilbrigðis-
tengd málefni, allt frá forvörnum til meðferðar langvinnra sjúkdóma (Jackson o.fl., 2021; The
Standing Committee of European Doctors o.fl., e.d.; U.S. Department of Health and Human
Services, 2010). Heilsulæsi felst í getu, þekkingu og áhuga fólks til þess að nálgast, skilja,
meta og nota upplýsingar sem varða heilsu þess til ákvarðanatöku í daglegu lífi sem tengist
notkun heilbrigðisþjónustu, sjúkdómaforvörnum og heilsueflingu til að viðhalda eða bæta
lífsgæði (Sørensen o.fl., 2012). Í íslensku heilbrigðisstefnunni til 2030 (heilbrigðisráðuneytið,
2019) kemur fram að heilbrigðisstarfsfólk geti eflt heilsulæsi með markvissum aðgerðum,
en ekki er nánar kveðið á um hvernig það er gert. Í siðareglum hjúkrunarfræðinga (2. grein)
stendur hins vegar að hjúkrunarfræðingur virðir rétt skjólstæðings til að taka ákvarðanir um
eigin meðferð, stuðlar að því að hann geti tekið upplýsta ákvörðun og fái réttar og tímabærar
upplýsingar (Siðaráð Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga, 2015) og í lögum um réttindi
sjúklinga eru einnig mikilvæg ákvæði er varða upplýsingagjöf heilbrigðisstarfsmanna og
virðingu við sjálfræði sjúklinga (Lög um réttindi sjúklinga, 1997).
Notkun endursagnaraðferðarinnar (e. Teach-back) er gagnreynd leið til að styðja við
árangursríka sjúklingafræðslu og efla heilsulæsi notenda heilbrigðisþjónustunnar (Yen
og Leasure, 2019). Endursagnaraðferðin felst í því að biðja sjúklinga að endurtaka með
sínum eigin orðum það sem fór fram í fræðslunni um það sem þeir þurfa að vita eða gera
(Anderson o.fl., 2020). Með aðferðinni er hægt að kanna skilning (nota endursögn) eða
færni (nota endursýningu) þeirra sem hafa fengið fræðslu. Endursagnaraðferðin hefur
sannað gildi sitt í mörgum erlendum rannsóknum og hún þykir fýsilegur kostur til notkunar
í heilbrigðisþjónustu, enda einföld og ódýr leið til að meta og staðfesta árangur af fræðslu
(Talevski o.fl. 2020).
Fræðsla er eitt af mikilvægustu hlutverkum hjúkrunarfræðinga og til að geta sinnt henni
vel þurfa þeir að hafa þekkingu á gagnreyndum aðferðum til að meta árangur hennar.
Markmiðið með þessari fræðslugrein er að kynna endursagnaraðferðina og mikilvægi hennar
fyrir hjúkrunarfræðingum og öðrum heilbrigðisstarfsmönnum og hvernig megi tileinka sér
aðferðina í klínísku starfi. Í umfjöllun okkar notum við til einföldunar orðið „sjúklingur“
en í mörgum tilfellum beinist fræðsla einnig að aðstandendum eða öðrum notendum
heilbrigðisþjónustunnar. Sjúklingshugtakið varð fyrir valinu umfram aðra valkosti, svo
sem skjólstæðingur, notandi, þjónustuþegi eða viðmælandi meðal annars vegna þess að
sjúklingur er skilgreindur í íslenskum lögum sem notandi heilbrigðisþjónustu (Lög um
réttindi sjúklinga, 1997).
Höfundar
BRYNJA INGADÓTTIR1,2
JÓHANNA ÓSK EIRÍKSDÓTTIR1
NANNA FRIÐRIKSDÓTTIR1,2
KATRÍN BLÖNDAL1,2
BJÖRK BRAGADÓTTIR3
JÓNÍNA SIGURGEIRSDÓTTIR⁴
HILDUR EINARSDÓTTIR (†)1
MARGRÉT HRÖNN SVAVARSDÓTTIR⁵
1Landspítali
2Háskóli Íslands
3Heilsugæsla Höfuðborgarsvæðisins
4Reykjalundur
5Háskólinn á Akureyri
(† lést 5. september 2022)
Fyrir hönd samstarfshóps um heilsulæsi
(heilsulæs.is)