Sjómannadagsblað Snæfellsbæjar - 01.06.2016, Blaðsíða 39

Hvað gerðu loftskeytamenn?
Eftir Egil Þórðarsson
Upphaf fjarskiptanna
í upphafi ritsímans þegar einungis var hægt að rjúfa og tengja
strauminn sem fór eftir símalínunum, raðaði Samuel Morse saman
löngum og stuttum strikum sem mynduðu þannig morsstafrófið. I
upphafi radíófjarskiptanna var einungis hægt að framkalla neista,
langan eða stuttan og heyra brakið yfir langar vegalengdir með
krystal mótttakara, ef bæði sendir og móttakari voru tengdir við
loftnesvír. Fyrstu fjarskiptin til sjós voru á stórum farþegaskipum og
voru aðallega notuð til skemmtunar fyrir farþegana. Þar sem hægt
var að senda fréttaskeyti til skipanna nokkur hundruð sjómílur út frá
strönd t.d. Englands eða Ameríku og bæta þeim inn í fréttablöðin
sem gefin voru út og prentuð um borð. Fyrstu lofskeytamennirnir
voru því öðrum þræði blaðamenn, eins og gott dæmi var um með
fyrsta íslenska loftskeytamanninn Vilhjálm Finsen, sem stofnaði svo
Morgunblaðið árið 1913.
Loftskeytamaður á Titanic
Vilhjálmur réðst sem nemi til Marconi félagsins árið 1906, fyrstur
Norðurlandabúa, og sigldi síðan á mörgum farþegaskipum á milli
Evrópu og Ameríku. Á upphafsárunum og langt fram yfir seinna
stríð leigði Marconi félagið skipaútgerðum bæði loftskeytatæki
og loftskeytamenn. Þannig fluttust „Marconimennirnir" bæði
milli skipa og skipafélaga. í Marconi skólanum í Liverpool var
herbergisfélagi Vilhjálms, John George Phillips sem síðar varð
loftskeytamaður á farþegaskipinu Titanic og fórst hann með skipinu
út af Nýfundnalandi í jómfrúrferðinni 1912. Og yfirmaður Vilhjálms
í verklegri þjálfun til sjós var hinn
þekkti Jack Binns sem var svo á
Republic 1909 þegar það sökk
eftir árekstur. Eftir Titanic slysið
var kallað til alþjóðlegrar ráðstefnu
um neyðar- og öryggisfjarskipti
þar sem mönnum var nú orðið
Ijóst hvaða hlutverki fjarskiptin
gátu þjónað í öryggi sjófarenda.
Á þessari ráðstefnu var lagður
grunnurað skipulagðri hlustvörslu,
neyðarkallinu SOS, ákveðinni
neyðar- og uppkallsbylgju ofl.
Síðar var skipum skipt upp í flokka
eftir stærð þar sem m.a. var kveðið
Titanic fórst árið 1912.
Egill Þórðarson. Mynd Atli Már Hafsteinsson.
á um hvaða skip þurftu að hafa loftskeytatæki og loftskeytamann,
og hvaða skipum og bátum nægði talstöð og talstöðvarvörður.
Þannig varð „the buddy system" eða „kunningjakerfið" til. Það
varð til samfélag á hafinu þar sem menn fylgdust með og pössuðu
upp á hvern annan. Þetta samfélag byggði á því að hlustvarslan á
neyðar- og uppkallsbylgjunum væri virk.
Upphaf fjarskiptanna við ísland
17. júní 1918 var loftskeytastöðin í Reykjavík opnuð til almennra
nota með aðeins einum loftskeytamanni, og aðallega sem varaleið
fyrir ritsímastrenginn sem lagður var til Seyðisfjarðar og áfram
norður um land til Reykjavíkur. En stöðin þjónaði einnig þeim
fáu skipum sem voru þá með loftskeytatæki hér við land. Meðal
þessara skipa voru gamli Gullfoss, nokkrir franskir togarar og
dönsku eftirlitsskipin. Smátt og smátt komu loftskeytatækin svo um
borð í togarana og flutningaskipin, en lítið pláss var fyrir tækin og
loftskeytamanninn um borð í togurunum. Á sumum skipum voru
tækin niðri í káetu og á öðrum var byggður lítill klefi, 2x2 metrar,
og boltaður niður á keisinn aftan við brú og skorstein. I þessum
litla klefa var koja loftskeytamannsins og rafgeymarnir undir henni,
lítið borð, neistasendirinn og krystal móttakarinn. Klefinn var kaldur
og slæmt loft í honum vegna rafgeymanna. Loftskeytamönnunum
var því yfirleitt kalt og þóttu óttalegar kuldaskræfur. Sambandið
við skipstjórann var í gegn um tveggja tommu slöngu sem lá
fram í brúna. Til allrar hamingju er einn svona klefi varðveittur á
sjóminjasafninu Víkinni við Grandagarð.
Nýsköpunartogararnir
Þegar nýsköpunartogararnir komu til landsins í lok fimmta
áratugarins var lotskeytaklefinn aftast í brúnni og rafgeymarnir
komnir upp á þak. Skipin voru með bestu tækjum sem þá voru á
markaðnum, flest frá M.P.Pedersen í Danmörku. Þetta voru mors
langbylgju og stuttbylgju sendar og móttakarar með sveifluvaka,
þannig að hægt var að stilla sendingu og móttöku nákvæmlega á
ákveðna tíðni og heyra hreinan tón þegar hlustað var á morsið. Þá
var hlustvarsla einnig komin í fastar skorður og á ákveðnum tíðnum,
500 kHz á morsi og síðar á 2182 kHz á tali eða bátabylgjunni. Þessi
tæki dugðu vel til fjarskipta yfir úthafið og fyrir „kódann" þ.e.
37