Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Síða 6

8
og Goldthorpe, 2007, Weber, 1978). Í ljósi þessa væri nær lagi að segja að stöðumunur á Ís-
landi sé tiltölulega lítill í samanburði við margar aðrar þjóðir (Stefán Ólafsson, 2003), frekar
en að stéttavitund hérlendis sé hverfandi. Að sama skapi er ljóst að Íslendingar leggja mikið
upp úr jöfnuði (Friðrik H. Jónsson og Stefán Ólafsson, 1991; Stefán Ólafsson, 1996). Hins
vegar verður að gera greinarmun á þeim jafnaðargildum sem Íslendingar hafa í heiðri og þeim
jafnaðarhugmyndum sem þeir hafa um þjóðfélag sitt (Þórólfur Þórlindsson, 1988). Þórólfur
Þórlindsson (1988) dregur t.a.m. þá ályktun að umræddar jafnaðarhugmyndir beri að túlka
sem svo að Íslendingar álíti þjóðfélag sitt tiltölulega réttlátt. Þó verður að hafa í huga að
jafnaðargildi Íslendinga byrgja þeim einnig sýn á stéttaskiptingu eigin þjóðfélags (Gísli Páls-
son og Durrenberger, 1989, 1996).
Tilgáta mín er sú að stéttavitund Íslendinga hafi aukist frá því sem áður var. Jafnframt
tel ég að aukna stéttavitund megi rekja til tveggja nátengdra kreppa (jafnaðarkreppu og efna-
hagskreppu) sem gengið hafa yfir þjóðina síðustu ár. Þessa tilgátu er þó ekki hægt að kanna út
frá þeim gögnum sem notast er við í þessari rannsókn, þar sem um er að ræða eina mælingu á
ákveðnum tímapunkti. Frekari rannsókna er því þörf. Tilgátuna byggi ég hins vegar á kenn-
ingum Bourdieu (1977, 1984) um kreppur og möguleg áhrif þeirra á viðteknar og
„sjálfsagðar“ hugmyndir fólks um samfélag sitt.
Í fyrsta lagi hefur efnahagslegur ójöfnuður aukist það mikið og ört hérlendis undanfarin
ár (Stefán Ólafsson, 2006, 2008) að nærtækast er að tala um jafnaðarkreppu (Galbraith, 2000;
Hout o.fl. 1996). Sem dæmi hefur efnahagslegur ójöfnuður á Íslandi aukist mun örar en
almennt í OECD-ríkjunum (Arnaldur Kristjánsson og Stefán Ólafsson, 2009). Ræður hér
mestu „nýfrjálshyggjuvæðing― (Harvey, 2007) síðustu ára (Stefán Ólafsson, 2008; Wade,
2009). Samkvæmt kenningum Webers móta markaðsöflin nú ójöfnuð í ríkari mæli en áður og
fyrir vikið er Ísland orðið meira „stéttaþjóðfélag― (Weber, 1978). Ein vísbending þessa er sú
að Gini-stuðull ráðstöfunartekna fyrir hjón og sambúðarfólk jókst úr 0,21 árið 1993 upp í 0,43
árið 2007 (Arnaldur Kristjánsson og Stefán Ólafsson, 2009). Önnur vísbending er sú að 1%
tekjuhæstu fjölskyldna fékk í sinn hlut 4,2% af heildartekjum í landinu árið 1993, en árið
2007 var hlutfallið 19,8% (Arnaldur Kristjánsson og Stefán Ólafsson, 2009). Auðsæ birtingar-
mynd þessarar þróunar er hin mikla fjölgun í hópi nýríkra Íslendinga (Guðmundur Magnús-
son, 2008). Áberandi neysluvenjur (e. conspicuous consumption) (Veblen, 2004) þessa hóps
stinga mjög í stúf við það sem hinn dæmigerði Íslendingur á að venjast, svo ekki sé minnst á
þá sem lifa við og undir fátækramörkum (Hagstofa Íslands, 2010; Harpa Njáls, 2003). Eftir-
farandi er afgerandi lýsing frá innanbúðarmanni (Ármann Þorvaldsson, 2009: 171):
Fyrir hina nýríku Íslendinga skapaði velgengnin ný og áður óþekkt vandamál... Bílstjór-
inn var latur, heimilishjálpin þreif illa og barnfóstran ætlaði aldrei að vakna á morgnana.
Börnin kvörtuðu undan því að vera alltaf að ferðast til staða eins og Courchevel, St. Tro-
pez og Dubai og vildu frekar vera heima og fara út að hjóla. Val á vínum olli nú heila-
brotum. Nokkrum árum áður drukku allir gin og tónik. Nú þótti hallærislegt að drekka
rauðvín sem var yngra en maður sjálfur.
Í jafnaðarþjóðfélagi á borð við Ísland, með tiltölulega mikinn félagslegan hreyfanleika upp á
við, ýtir sýnileiki efnafólks enn frekar undir „óhagstæðan samanburð― (Jón Gunnar Bernburg
o.fl., 2009). Kenningin um „afstæðan skort― (e. relative deprivation) kemur inn á þennan þátt
(Runciman, 1966). Ennfremur má ætla að þetta hafi aukið stéttavitund. Sem dæmi um þetta