Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Qupperneq 26

28
Inngangur
Eftir hrunið í október 2008 stóð íslenskt samfélag á tímamótum. Þau tímamót eru einstök en
eiga sér þó um margt sögulegar hliðstæður bæði hérlendis og erlendis. Kerfishrun og kreppur
fela í sér versnandi kjör og staða kvenna versnar iðulega meira en karla (Katrín Ólafsdóttir,
2010). Sú spurning vaknaði hvernig þessum málum væri háttað á Íslandi. Eitt af því fyrsta
sem blasti við eftir hrunið var umrót í kynjatengslum. Fljótlega heyrðust þær raddir að hrunið
mætti rekja til karllægra gilda og að krafa um uppstokkun fæli í sér aukinn hlut kvenna,
kvenlægra gilda og réttlætis (Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir, 2009; Anna Lilja Þórisdóttir,
2010).
Ný ríkisstjórn tók við völdum 1. febrúar 2009. Kynjahlutföll í henni voru jöfn og kona
varð forsætisráðherra í fyrsta sinn í Íslandssögunni. Hin nýja ríkisstjórn kenndi sig við jöfnuð
og kvenfrelsi, og gaf metnaðarfull fyrirheit1 sem voru áréttuð eftir kosningarnar í maí 2009.2
Strax á fyrsta ári ríkisstjórnarinnar voru lögfest nokkur baráttumál íslenskra kvennahreyfinga,
svo sem bann við vændiskaupum (lög nr. 54/2009, breytingar á lögum nr. 19/1940), bann við
nektardansi (lög nr. 13/2010, breytingar á lögum nr. 85/2007) og kynjakvótar í fyrirtækjum
(lög nr. 13/2010, breytingar á lögum nr. 2/1995). Þessi mál eru umdeild og það er athyglisvert
að þarna tóku stjórnvöld sér stöðu með sjónarmiðum róttækra femínista. Skýrsla World
Economic Forum (WEF) sýndi að Ísland var með minnsta kynjabil (e. gender gap) af löndum
heims tvö ár í röð, 2009 og 2010, eftir að hafa verið á eftir hinum Norðurlöndunum frá fyrstu
mælingum WEF árið 2006 (Hausmann o.fl., 2010). Á sama tíma voru vísbendingar um
áframhaldandi karllæg yfirráð.
Í þessari grein er fjallað um hin þversagnakenndu kynjatengsl í samtíma okkar með
því að setja þau í sögulegt samhengi áranna í kringum fyrri heimsstyrjöldina. Margt er líkt
með þessum tíma og þeim sem við nú lifum. Miklar þrengingar gengu yfir landið á sama tíma
og kvenréttindi voru talin með þeim bestu í heimi. Í greininni er leitast við að draga fram
hliðstæður og samfellu en einnig hugmyndarof og uppbrot í þeim tilgangi að skilja okkar
eigin samtíma. Spurt er hvað sé sameiginlegt og hvað ólíkt og í því skyni rýnt í töluleg gögn,
umræður og orðræðu hvors tíma um sig. Skoðað er hvaða menningarlegu hugmyndir hafa
legið til grundvallar samfélagslegri hlutdeild og þátttöku kvenna.
Greinin hefst á umræðu um hugtökin kyngervi (e. gender) og þegnrétt (e. citizenship)
sem mynda fræðilega umgjörð umfjöllunarinnar. Þar á eftir er fjallað um Ísland á árunum í
kringum fyrri heimsstyrjöldina. Í sögulega hlutanum er byggt á frumheimildum eins og
Kvennablaðinu, sem Bríet Bjarnhéðinsdóttir ritstýrði, og 19. júní, sem Inga Lára Lárusdóttir
ritstýrði,3 en einnig eftirheimildum og sögulegri greiningu á tímabilinu. Þá er vikið að sam-
tíma okkar og fjallað um kynjatengsl fyrir og eftir hrun. Umfjöllunin um samtíma okkar hefur
skýrslu WEF um kynjabilið sem upphafsreit. Skýrslan er sett í samhengi við aðstæður í
upphafi 21. aldar til að varpa ljósi á undirliggjandi hugmyndir um þegnrétt kvenna. Í
umfjöllun um tímabilin tvö er byggt á fyrirliggjandi gögnum, opinberri tölfræði og fræðilegri
greiningu. Í lokakafla er dregið saman hvaða lærdóm er hægt að draga af þessu fyrir
framtíðaruppbyggingu íslensks samfélags.

Bakgrunnur og hugtök
Hugmyndin að sögulegum samanburði eru tvær keimlíkar ályktanir frá Kvenréttindafélagi