Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Síða 40

42
Árið 1917 töldu íslenskar konur að lagalegur réttur kvenna á Íslandi væri með því
besta sem gerðist í víðri veröld. Þær höfðu ýmislegt til síns máls. Lagaleg réttindi kvenna til
náms, embætta og pólitískrar þátttöku voru með þeim bestu sem þekktust. Þetta leiddi þó ekki
sjálfkrafa til hlutdeildar, áhrifa og valda. Konum var ekki meinuð samfélagsleg þátttaka en
þátttaka þeirra var skilyrt. Hlutdeild þeirra tók mið af menningarlegum hugmyndum um
hlutverk kvenna sem mæðra og húsmæðra. Það skapaði lífi þeirra umgjörð ekki síður en hið
opinbera regluverk og kerfislægir þættir eins og fyrirkomulag velferðarmála og fleira. Hvorki
stjórnmálaréttindin né heldur réttindi kvenna til náms og atvinnu nýttust þeim sem skyldi, því
menningarbundnar hugmyndir um hlutverk kvenna toguðu í aðra átt.
Í greininni eru færð rök fyrir því að þegnréttur kvenna hafi hvílt á forsendum
húsmóðurhugmyndafræðinnar sem að hluta til vann gegn yfirlýstum markmiðum hinna ný-
fengnu réttinda. Sú hugmyndafræði skapaði viðmið og orðræðu sem beindi virkni kvenna og
gerendahæfni í tiltekinn farveg. Konur höfðu formlegan rétt til þátttöku en væntingar um hlut-
verk þeirra takmörkuðu möguleikana til að nýta hann. Stór hópur kvenna var á vinnumarkaði,
einkum fátækar konur. Samfélagið naut því vinnukrafta þeirra en gerði að öðru leyti ekki ráð
fyrir þeim, þörfum þeirra né börnum þeirra. Þetta sýnir að þegnréttarhugtakið er kynbundið og
stéttbundið. Skipan dýrtíðarnefndanna 1917, mótmæli kvennanna og eftirmáli þeirra, voru hér
notuð til að afhjúpa undirliggjandi hugmyndir um þegnrétt kvenna.
Hrunið 2008 og kreppan sem fylgdi í kjölfarið átti sér stað við annars konar aðstæður.
Ísland er auðugt velferðarríki í upphafi 21. aldar samkvæmt alþjóðlegum viðmiðum. Staða
kvenna er með því besta sem þekkist og árin 2009 og 2010 er kynjabilið minnst á Íslandi af
löndum heims í mælingu WEF. Konur eru þátttakendur á vinnumarkaði nánast til jafns við
karla, menntun þeirra er orðin jafn mikil eða meiri, en völd þeirra og áhrif eru ekki í samræmi
við það. Vilji þeirra til þátttöku er til staðar sem fyrr, eins og mótmæli Kvenréttindafélagsins
árið 2008 sýna. Umfjöllunin sýnir margvíslegar þversagnir í kynjatengslum samtímans. Enn
hefur þegnréttur kynbundin formerki, konur og karlar búa við ólíkan þegnrétt á báðum þeim
tímaskeiðum sem fjallað er um, þó með mismunandi hætti. Hrunið gefur tækifæri til að skoða
kynjatengsl í nýju ljósi rétt eins og ástandið 1917. Ein af þeim þversögnum sem hér hafa verið
skoðaðar er að kynjabilið, eins og það er mælt af WEF, hafi minnkað á Íslandi eftir kreppuna.
Í greininni er leitast við að svara þeim spurningum um kyngervi og þegnrétt sem þetta vekur.
Í samtíma okkar hefur húsmóðurhugmyndafræðin verið leyst af hólmi af hugmyndinni
um að konur hafi frjálst val um hlutverk sín í lífinu. Í dag eru það ekki hugmyndir um
eðlislægt móður- og húsmóðurhlutverk sem ramma inn hlutdeild kvenna, gerendahæfni og
þátttöku heldur hugmyndin um óheft frelsi. Það þýðir að konur eru taldar hafa frelsi til að
velja sér hlutverk. Þær hafa formlegt frelsi til að velja hvort heldur er hefðbundið húsmóður-
hlutverk eða hlutverk hinnar kynferðislega ögrandi og aðgengilegu nútímakonu. Formlega
hafa þær frelsi til að velja frama í viðskiptum og stjórnmálum. Hugmyndin um frelsið horfir
hins vegar fram hjá kerfislægum en ósýnilegum hindrunum, þeim menningarbundnu hug-
myndum sem veita möguleikum og tækifærum í tiltekinn farveg. Ríkjandi kynjamynstur sýna
í reynd að hinar ýmsu leiðir eru misjafnlega greiðfærar.
Í greininni eru færð rök fyrir því að minnkandi kynjabil í mælingu WEF eigi sér að
hluta til skýringar í hruninu og tengist undirliggjandi hugmyndum um þegnrétt og kyngervi.
Staða karla versnar gjarnan í upphafi kreppuástands, en staða kvenna versnar þegar líða tekur
á. Sterkari staða kvenna í stjórnmálum er í reynd það sem kom Íslandi í fyrsta sæti í mælingu