Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Page 49

51
Jón Rúnar Sveinsson
Sýn manna á merkingu hugtaksins „félagslegt húsnæði“ er margvísleg. Þó má nálgast
grunnskilgreiningu á fyrirbærinu með því að nota það um húsnæði, nær alltaf leiguhúsnæði,
sem byggt er með opinberum stuðningi og ætlað fjölskyldum með lágar tekjur. Í þeim löndum
þar sem félagslegt leiguhúsnæði er lítill hluti alls húsnæðis er beitt tekjuviðmiðunum við
úthlutun félagslegra íbúða, auk skilyrða um svo eða svo bágbornar félagslegar aðstæður.
Allmörg Evrópulönd, svo sem Svíþjóð, Danmörk og Holland, búa hins vegar við það stóra
almenna íbúðageira – frá um 20% upp í um eða yfir 40% alls húsnæðis – að aðgangur að
slíkum leiguíbúðum er öllum heimill. Bretland var einnig í þessum hópi fram að útsölu
ríkisstjórnar Íhaldsflokksins á níunda áratugnum á íbúðum breskra sveitarfélaga (sjá t.d.
Power, 1993; Harloe, 1995; Sahlin, 2008; Peabody Trust, 2010).
Ástæður félagslegra aðgerða í húsnæðismálum hafa verið af ýmsum toga. Fyrir
iðnbyltingu var það einkum kirkjan og stofnanir henni tengdar sem komu inn á þetta svið og
þá sem hluta af ölmusugjöf til fátækra. Þrátt fyrir að borgamyndun 19. aldar hefði í för með
sér víðtæka húsnæðisneyð ríkti eigi að síður alla þá öld sú meginstefna að húsnæðismál lægju
utan verksviðs ríkisins og láta ætti markaðinn um að leysa þau. Hér á Íslandi ríkti áþekkur
hugsunarháttur; þegar Héðinn Valdimarsson lagði fram fyrrnefnt verkamannabústaða­
frumvarp sitt byggðust gagnrök andstæðinganna mjög á hugmyndinni um ágæti markaðarins
við lausn húsnæðisvandans (Alþingistíðindi, 1929B: 3320-3486).
Áratugirnir eftir síðari heimsstyrjöld einkenndust í þróaðri ríkjum Vestur- og Norður-
Evrópu af uppbyggingu velferðarríkisins, sem náði hápunkti um 1975, þrjátíu árum eftir
stríðslokin. Eftir það fara velferðaráherslur hjaðnandi og er í því sambandi oft miðað við
miðjan áttunda áratug 20. aldar sem vendipunkt, þ.e. árin eftir efnahagsóreiðu olíukreppunnar
1973 (sjá t.d. Stefán Ólafsson, 2003; Malpass, 2005).
Alltaf var misjafnt milli ólíkra málaflokka hve miðlægir þeir voru í þróun velferðar­
ríkisins. Þannig urðu heilbrigðismál, sjúkratryggingar og lífeyrismál í flestum löndum
meginþáttur í velferðarkerfinu. Félagslegar aðgerðir í húsnæðismálum hafa hins vegar oft haft
jaðarstöðu sem velferðarþáttur. Mest áberandi undantekningarnar frá þessu voru norrænu vel­
ferðarríkin, einkum þau „skandinavísku“: Svíþjóð, Danmörk og Noregur. Norski fræðimaður­
inn Ulf Torgersen hefur greint stöðu húsnæðisstefnunnar á myndrænan hátt með því að lýsa
henni sem hinum „valta stólpa velferðarríkisins”, þ.e. þeirri stoð þess er stóð á veikustum
grunni þegar frjálshyggjubylgjan reið yfir (Torgersen, 1987).
Húsnæðisuppbygging áranna eftir seinni heimsstyrjöld byggðist ekki síst á fjölbreyti­
legri þróun nýrrar tækni í byggingariðnaði. Mikilvægur þáttur í þessari þróun voru tæknilegar
rannsóknarstofnanir þar sem leitað var hagkvæmustu og hraðvirkustu aðferðanna við bygg­
ingu íbúðarhúsnæðis. Stofnun Rannsóknarstofnunar byggingariðnaðarins árið 1965 táknaði
landnám slíkra tæknilegra byggingarrannsókna hér á landi.
Samhliða víðtækum tæknirannsóknum í byggingariðnaði á mótunarskeiði húsnæðis­
stefnu eftirstríðsáranna beindist einnig vaxandi athygli félagsvísindamanna að þróun hús­
næðiskerfa og mótun húsnæðisstefnu iðnríkjanna. Félagsfræðingar hafa víðast hvar verið
áberandi innan húsnæðisrannsókna, ásamt stjórnmálafræðingum, hagfræðingum, landfræð-
ingum og skipulagsfræðingum. Þegar húsnæðið er síðan sett í samhengi borgarrýmisins verða
mörk húsnæðisrannsókna og rannsókna innan borgarfræða og skipulagsfræða oft óglögg.
Húsnæðisrannsóknir báru lengi vel yfirbragð heldur snöggsoðinnar reynsluhyggju, en
upp úr 1990 hófst þróun í átt til kenningatengdari rannsóknahefða en verið hafði (Malpass,