Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Qupperneq 53

55
Jón Rúnar Sveinsson
Hæg þróun verkamannabústaðanna
Verkamannabústaðirnir voru fyrsta skipulega opinbera húsnæðisátakið í þágu íbúa þéttbýlis­
staða á Íslandi.2 Ýmislegt varð þó þess valdandi að byggingar þeirra urðu aldrei umfangs­
miklar og voru lengst af aðeins jaðarfyrirbæri í fremur fábreyttri íslenskri húsnæðisflóru.
Þessu olli ekki síst heimskreppa fjórða áratugarins, sem skall á í þann mund sem lögin um
verkamannabústaði voru samþykkt. Vissulega tókst að koma málinu í gegn á Alþingi áður en
heimskreppan skall á, en á hinn bóginn er einnig sennilegt að kreppan hafi dregið úr bygg­
ingum á vegum þeirra byggingarfélaga sem stofnuð höfðu verið, einkum þó er leið á fjórða
áratuginn. Einnig stóð verulegur styr um áhrif verkalýðsflokkanna innan byggingarfélaganna,
sem náðu hámarki þegar félagið sem Héðinn Valdimarsson stýrði í Reykjavík, Byggingar­
félag alþýðu, var svipt byggingarrétti, sem færður var til nýs Byggingarfélags verkamanna þar
sem Guðmundur Í. Guðmundsson, síðar utanríkisráðherra, var formaður (Ingólfur Kristjáns­
son, 1964). Atburðir þessir urðu eftir að Héðinn Valdimarsson hafði yfirgefið Alþýðuflokkinn
árið 1938 og gengið til liðs við nýstofnaðan Sósíalistaflokk.
Í töflu 2 má sjá yfirlit yfir byggingar verkamannabústaða frá 1930 til 1990 og síðan
byggingar félagslegra eignaríbúða 1990-1998.
Taflan sýnir að uppbygging verkamannabústaðanna var tiltölulega hæg fyrstu þrjá
áratugina. Árabilið 1931-1940 voru þannig byggðar rúmlega 200 íbúðir í verkamannabústöð-
um, á sama tíma og byggðar voru vel á sjötta þúsund íbúðir á landinu öllu. Verkamanna-
bústaðir náðu (sjá 4. dálk töflunnar) að verða 4% allra nýrra íbúðabygginga landsmanna á
fjórða áratugnum, 4,6% á þeim fimmta og 3,5% á þeim sjötta. Síðasti dálkur töflu 2 sýnir
hvernig hlutfall verkamannabústaðanna hækkar smátt og smátt sem hlutfall alls húsnæðis
landsmanna á hverjum tíma. Undir lok sjötta áratugarins var það aðeins orðið sem svaraði til
2,4% alls húsnæðisins.
Uppbygging verkamannabústaðanna var þannig frekar hæg lengi framan af. Leiða má
að því sterkar líkur að byggingarstarfsemi byggingarsamvinnufélaga hafi á sama tíma verið að
minnsta kosti af svipuðu umfangi, en um hana skortir heildstæðar tölfræðilegar upplýsingar.
Byggingarsamvinnufélögin voru oft stofnuð af stéttarfélögum og þar með tengd verkalýðs­
hreyfingunni sterkum böndum, ekki síður en einstök byggingarfélög verkamanna. Sem dæmi
um byggingarsamvinnufélag sem um árabil starfaði af miklum krafti má nefna Byggingarsam­
vinnufélag prentara, en það stóð fyrir byggingu 192 íbúða á árunum 1945-1959 (Ingi Rúnar
Eðvarðsson, 1997).
Samkvæmt yfirliti Jóns Blöndals yfir starfsemi byggingarfélaga verkamanna til ársins
1941 (Jón Blöndal, 1942) höfðu þá verið byggðir verkamannabústaðir fyrir rúmar 3 milljónir
króna. Á sama tíma var um 5 milljónum króna varið til byggingar og endurbyggingar
íbúðarhúsa í sveitum landsins (Steingrímur Steinþórsson, 1942). Þá námu heildarlánveitingar
Veðdeildar Landsbanka Íslands til íbúðabygginga á landinu öllu 14 milljónum króna ára-
tuginn frá 1930 til 1940 (Landsbanki Íslands, 1960). Hlutdeild verkamannabústaða var því
21,4% af öllum lánveitingum. Um 1960 höfðu innan við 1000 íbúðir verið byggðar í
verkamannabústöðum og er ljóst að er hér var komið sögu voru stóðu Íslendingar langt að
baki hinum Norðurlöndunum við uppbyggingu félagslegra húsnæðisúrræða.